درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: موضوعِ علم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت پیرامون «موضوع علم» بود. مرحوم محقق خراسانی می‌فرماید: «إنّ موضوع كلّ علم، وهو الذي يبحث فيه عن عوارضه الذاتية ـ أيّ بلا واسطة في العروض».[1] موضوع هر علمی آن چیزی است که از عوارض ذاتیه آن بحث می‌شود.

مرحوم امام خمینی به تعریف فوق اشکال کرده‌اند: اگر بحث از اجزای موضوع باشد دیگر بحث از عوارض نیست.[2]

مرحوم آیت‌الله فاضل، شاگرد مرحوم امام، می‌فرماید: این اشکال وارد نیست؛ زیرا موضوع علم جغرافیا زمین است، از هر زمینی که بحث شود از موضوع بحث شده؛ یعنی کلی و مصادیق.[3] اگر از کشوری در علم جغرافیا بحث شود؛ بحث از جزئیات است نه اجزا؛ زیرا زمین، شامل همه افراد زمین می‌شود و یکی از افراد زمین همین کشور است؛ بنابراین باز هم پیرامون عوارض موضوع بحث شده است. مثلاً بحث می‌شود که آب‌وهوا، خاک و کوه‌های این کشور چگونه است؛ بحث از خصوصیات این کشور است.[4]

به نظر ما این اشکال به مرحوم امام وارد نیست؛ زیرا ممکن است علمی را بیابیم که از اجزایش بحث می‌کند درحالی‌که تقوّم مرکب به کل اجزا است؛ مثلاً «کتاب الصلاة» از رکوع، سجود، قیام و ... بحث می‌کند؛ تا تمام این اجزا نباشند «صلاة» تحقق نمی‌یابد. زمانی که از یک جزء مثل رکوع بحث می‌شود آیا بحث از خارج موضوع است یا داخل آن؛ بحث از عوارض موضوع است یا ذات آن؟ معلوم است که بحث از ذات است زیرا تقوّم نماز به رکوع است و نماز بدون رکوع یا سجدتین نماز نیست.

زمانی که در علم اصول فقه از ثبوت خبر واحد بحث می‌شود، بحث از ذات است نه عوارض. خبر واحدی که از امام صادق نقل می‌شود حاکی از سنت بوده و سنت را برای ما اثبات می‌کند.