درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/قمار /بازی با غير آلات قمار بدون رهان

خلاصه جلسه گذشته

صحبت در بحث قمار بود و اینکه آیا قمار از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره است؟ دسته‌ای از علما نظرشان بر این بود که قمار از گناهان کبیره است و عده‌ای قائل به این بوده‌اند که قمار از گناهان صغیره است.

شهید ثانی (ره) می‌فرماید:«ظاهر النهي أنها من الصغائر، فلا يقدح في العدالة إلا مع الإصرار عليها» [1] . قمار، گناه صغیره است و مضّر به عدالت نیست مگر اینکه اصرار بر آن داشته باشد و اگر اصرار بر آن نداشته باشد گناه کبیره نیست.

شهیدثانی(ره) به همان دلیل و همان مبنا که در صغیره ‌بودن گناه قمار داشت، در اینجا هم می‌فرماید کسی که قماربازی می‌کند اگر اصرار بر این قمار دارد شهادتش مقبول نیست اما اگر اصرار بر این گناه نداشته و گاهی انجام می‌دهد شهادتش مورد قبول است.

محقق اردبیلی (ره) می‌فرماید: اگر اصرار بر گناه دارد شهادتش مورد قبول نیست و اگر اصرار بر گناه ندارد شهادتش مورد قبول واقع می‌شود[2] .

مرحوم شهیدثانی و محقق اردبیلی (ره) طبق همان مبنایی که قمار گناه کبیره نیست این بحث (قبول شهادت قمارباز در صورت عدم اصرار بر گناه قمار) را در اینجا مطرح فرموده‌اند.

به نظر ما گناه کبیره است و حتی اگر یک مرتبه هم بازی کند شهادتش مورد قبول نیست.

برخی خواسته‌اند بین کلمات علما جمع کنند بدین صورت که آن دسته از علما که گفته‌اند قمار گناه کبیره است و آن‌ها که قمار را گناه صغیره می‌دانند همه یک نظر را دارند و آن این است که قمار گناه صغیره است چون معمولاً و غالباً اصرار بر قمار دارند و به ندرت کسی پیدا می‌شود که قمار بازی کند و دوباره آن را انجام ندهد. قمار معمولا مع الاصرار محقق می‌شود؛ بنابراین قمار گناه صغیره‌ای است و با تکرار، مبدّل به گناه کبیره می‌شود[3] .

ادلّه ردّ شهادت قمارباز

دلیل اول: روایات

«وعن علي بن إبراهيم[4] عن أبيه[5] عن النوفلي[6] عن السكوني[7] عن أبي عبد الله (ع) قال نهى رسول الله ( ص) عن اللعب بالشطرنج»[8] .

رسول خدا (ص) از بازی شطرنج نهی فرموده است.

از این روایت که آیا قمار گناه صغیره است یا گناه کبیره است، چیزی فهمیده نمی‌شود و نهی مطلق است ممکن است گناه صغیره باشد که مورد نهی واقع شده است و ممکن است گناه کبیره باشد که مورد نهی واقع شده است دسته‌ای از روایات که نهی دارند این‌ها دلالت بر کبیره‌ بودن و یا صغیره‌ بودن نمی‌کند چون نهی هم شامل گناه کبیره و هم گناه صغیره می‌شود.

روایت بعدی: رَوَاهُ الْحَسَنِ الْبَصْرِيِّ عن رجال من اصحاب النبی (ص) عن النبی (ص): «أَنَّه نَهَى عَنِ الْلَعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ». [9]

پیغمبر (ص) از لعب به شطرنج نهی فرمود.

روایت بعدی: روی عن علی (ع): «انّه مرّ بقوم یلعبون بالشطرنج فقال ما هذه التماثیل التی انتم لها عاکفون»[10] .

حضرت علی (ع) هنگامی که افرادی را در حال بازی شطرنج دیده‌اند، فرمود: این مجسمه‌های بی‌روح چه هستند که شما در کنار این‌ها توقّف می‌کنید و در مورد آن‌ها تفکر می‌کنید.

این روایت هم فقط دلالت بر نهی می‌کند و دلالت بر کبیره‌ بودن و یا صغیره ‌بودن قمار نمی‌کند.

روایت بعدی: روی عن علی (ع) انّه قال: «اللاعب بالشطرنج من اکذب خلق الله تعالی یقول مات و ما مات»[11] .

حضرت علی (ع) می‌فرماید: کسی که شطرنج‌بازی می‌کند از دروغ‌گوترین خلایق است؛ چون در شطرنج می‌گوید مات درحالی‌که نمرده‌ است.

چون شطرنج‌بازی مصداق دروغ‌گویی است و دروغ از گناهان کبیره است؛ بنابراین شطرنج از گناهان کبیره است.

روایت بعدی: «محمّد بن يعقوب[12] عن عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد[13] عن علي بن الحكم[14] عن سيف بن عميرة[15] عن زياد بن عيسى[16] قال: سألت أبا عبد الله (ع) عن قوله عزّ وجلّ: ( وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ) فقال كانت قريش تقامر الرجل بأهله وماله فنهاهم الله عزّ وجلّ عن ذلك»[17] .

از امام صادق (ع) در مورد (وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ) سؤال کرده‌اند فرمود: قریش زن‌های خود و مال خود را رهان قرار می‌داده‌اند و قماربازی می‌کرده‌اند خداوند آن‌ها را نهی کرده است.

سند روایت خوب است.

أکل مال بالباطل گناه کبیره است و قمار هم مصداق أکل مال بالباطل است؛ بنابراین قمار گناه کبیره است.

روایت بعدی: «وعن أبي علي الأشعري[18] عن محمّد بن عبد الجبار[19] عن أحمد بن النضر[20] عن عمرو بن شمر[21] عن جابر[22] عن أبي جعفر (عل) قال: لما أنزل الله على رسوله (ص) ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾ قيل يا رسول الله ما الميسر؟ فقال: كلّ ما تقومر به حتّى الكعاب والجوز ...»[23] .

امام باقر (ع) فرمود: وقتی آیه ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾ نازل شد به پیامبر (ص) عرض شد، میسِر چیست؟ فرمود: هر چیزی که مثل جوز، تخته‌نرد و ... با آن قمار می‌کنند.

سند روایت به‌خاطر وجود عمر بن شمر در بین راویان ضعیف است.

مرحوم اردبیلی به این روایت استدلال کرده‌اند[24] .

اگر گفته شود عمل قدما جبران ضعف سند می‌کند مشکل سند روایت هم حل می‌شود، بنابر نظریه مشهور، عمل اصحاب جابر ضعف سند است، در این‌صورت می‌توان گفت ضعف سند هم جبران می‌شود.

روایت بعدی: «وعنهم عن سهل بن زياد[25] وأحمد بن محمّد جميعاً[26] عن إبن محبوب[27] عن يونس بن يعقوب[28] عن عبد الحميد بن سعيد[29] قال بعث أبو الحسن (ع) غلاماً يشتري له بيضاً فأخذ الغلام بيضة أو بيضتين فقامر بها ، فلما أتى به أكله ، فقال له مولى له : إنّ فيه من القمار ، قال : فدعا بطشت فتقيأ فقاءه»[30] .

امام کاظم (ع) غلامش را فرستاد که برای او تخم‌مرغ بخرد هنگامی که غلام رفت و تخم‌مرغ را خرید در بین راه قماربازی کرد و تخم‌مرغ را خدمت امام (ع) داد و امام (ع) مقداری از این تخم‌مرغ را خورد، یکی از غلام‌ها گفت که چند تا از این تخم‌مرغ‌ها را این غلام از طریق قمار به‌دست آورد، امام (ع) ظرفی را طلب کرده و آن غذا را قی کرد.

سند روایت درست است.

مزحوم اردبیلی به این روایت استدلال کرده است[31] .

این روایت دلالت می‌کند که قمار أکل مال بالباطل است و مورد تنفر امام (ع) است که امام (ع) حاضر به خوردن مال به‌دست ‌آمده از قمار نشده‌اند البته دلالت بر گناه کبیره‌بودن نمی‌کند البته به عنوان مویّد می‌شود از آن استفاده کرد.

روایت بعدی: «وعن محمّد بن يحيى[32] عن محمّد بن الحسين[33] عن صفوان[34] عن العلاء[35] عن محمّد بن مسلم[36] عن أحدهما (ع) قال لا تصلح المقامرة ولا النهبة.»[37]

امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) فرمود: مصلحت نیست که انسان قمار کند و اموال مردم را غارت کند.

مرحوم اردبیلی به این روایت استدلال کرده است[38] .

امام (ع) قمار را در کنار غارت اموال مردم قرار داده است؛ یعنی کسی که قمار می‌کند اموال مردم را غارت می‌کند.

ممکن است گفته شود «لا تصلح» دلالت بر حرمت نمی‌کند البته از قرینه‌ای که در کنارش آمده است (غارت اموال مردم) معلوم می‌شود که دلالت بر حرمت می‌کند.

و منها: «وعن علي بن إبراهيم[39] عن أبيه[40] عن النوفلي[41] عن السكوني[42] عن أبي عبد الله (ع) قال: كان ينهى عن الجوز يجيء به الصبيان من القمار أن يؤكل و قال هو سحت»[43]

سند این روایت خوب است.

اما از نظر دلالت فقط دلالت بر حرمت وضعی می‌کند و اگر حتی دلالت بر حرمت تکلیفی کند دلالت بر کبیره‌ بودن نمی‌کند.

به نظر ما مسئله روشن است و قمار از گناهان کبیره است و شهادت کسی که قمارباز است قبول نمی‌شود.