درس خارج فقه استاد محسن فقیهی
97/09/05
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: غیبت / کبیره یا صغیره بودن گناه غیبت
خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با این بود که آیا غیبت از گناهان کبیره است یا صغیره؟ آیا می‌توان از ادله‌ای که قبلاً در مورد حرمت غیبت بیان شد، کبیره بودن گناه غیبت را استفاده کرد؟ دو نظریه در اینجا وجود دارد: نظریه اول این است که غیبت گناه کبیره است و آیات و روایات بر این مطلب دلالت دارند. آیه شریفه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[1] این عذاب الیم در مورد گناهان کبیره وارد می‌شود. همچنین آیات دیگر ﴿وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بعضاً أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ﴾[2] که غیبت به اکل میته تشبیه شده آن‌هم اکل لحم أخیه، این گناه کبیره است؛ بنابراین از آیات و روایات استفاده می‌شود که غیبت از گناهان کبیره است. در جلسه قبل سه روایت را بیان کردیم.
روایت چهارم:یکی از روایاتی که شاهد بر این مدعا است این روایت است که: «وعنه (انس) قال خطبنا رسول الله صلی‌الله عليه وآله فذكر الربا وعظم شأنه فقال: إن الدرهم يصيبه الرجل من الربا أعظم عندالله في الخطيئة من ست وثلاثين زنية يزنيها الرجل وإن أربى الربا عرض الرجل المسلم»[3] این روایت مرفوعه و ضعیف است. رسول خدا می‌فرمایند یک‌درهم ربا نزد خدا از سی‌وشش زنا بالاتر است و از ربا بالاتر آبروی مسلمان است، اگر کسی آبروی مسلمانی را بریزد و او را غیبت کند و امر مستوری را بین مردم آشکار کند، از ربا بالاتر است، یعنی در حقیقت ربا معادل سی‌وشش زناست و آبروی مسلمان از سی‌وشش زنا بالاتر است.
بعضی از علما به این روایت استدلال کرده‌اند و بعضی هم مثل مرحوم خویی این روایت را مؤید مدعای خودشان که غیبت از گناهان کبیره است، ذکر کرده‌اند.[4]
روایت پنجم:«روى الشهيد الثاني الشيخ زین‌الدین في (رسالة الغيبة) بإسناده عن الشيخ الطوسي، عن المفيد، عن جعفر بن محمّد بن قولويه، عن أبيه، عن سعد بن عبدالله، عن أحمد بن محمّد بن عيسى، عن أبيه محمّد بن عيسى الأشعري، عن عبدالله بن سليمان النوفلي قال: كنت عند جعفر بن محمّد الصادق (علیه‌السلام) فإذا بمولى لعبدالله النجاشي قد ورد عليه فسلّم ... يا عبدالله، وحدثني أبي، عن آبائه، عن علي (علیهم‌السلام) عن النبي (صلی‌الله عليه وآله) قال يوماً: يا علي، لا تناظر رجلاً حتى تنظر في سريرته فإن كانت سريرته حسنة فإن الله عزوجل لم يكن ليخذل وليه، فإن تكن سريرته ردية فقد يكفيه مساويه، فلو جهدت أن تعمل به أكثر ممّا عمل من معاصي الله عزوجل ما قدرت عليه. يا عبدالله وحدثني أبي، عن آبائه، عن علي (علیهم‌السلام)، عن النبي (صلی‌الله عليه وآله) أنّه قال: أدنى الكفر أن يسمع الرجل من أخيه الكلمة فيحفظها عليه يريد أن يفضحه بها (أُولَٰئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ) يا عبدالله، وحدثني أبي، عن آبائه، عن علي (علیهم‌السلام) أنّه قال: من قال في مؤمن ما رأت عيناه، وسمعت أُذناه ما يشينه ويهدم مروءته فهو من الذين قال الله عزوجل: (إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ)»[5]
این روایت مرفوعه و ضعیف است. امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر (ص) نقل می‌کند که فرمود: یکی از اقسام کفر این است که انسان از برادر مؤمنش حرفی را بشنود و این را در ذهنش حفظ کند که جایی آبروی او را ببرد. در این روایت غیبت بیان‌نشده بلکه همین مقدار که آن حرف را نگه‌داشته که از آن سوءاستفاده کند، گناه بزرگی است و کفر حساب می‌شود. این تفکر در بعضی افراد وجود دارد و خداوند در مورد این افراد می‌فرماید: ﴿أُولَٰئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ﴾[6] یعنی این‌ها در آخرت هیچ نصیبی ندارند و این‌گونه افراد باید بدانند که خدا به آن‌ها رحم نمی‌کند. اگر کسی این روحیه خطرناک را داشته باشد، هیچ نصیبی در آخرت ندارد. باید به دیگران رحم کنیم تا خدا هم به ما رحم کند.
در ادامه روایت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: کسی که در مورد مؤمنی چیزی را دیده باشد و گوشش شنیده باشد، اگر بیان کند و باعث شود که آبروی او برود، مصداق این آیه شریفه می‌شود که: إ﴿ِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[7] این خیلی مهم است که قبل از اینکه انسان غیبت کند، به‌محض اینکه اراده کند که آبروی شخصی را ببرد، مصداق این آیه می‌شود، یحبون قبل از غیبت است یعنی همین‌که دوست دارید افشاگری کنید، این روحیه و حالت شمارا مصداق این آیه می‌کند.
روایت ششم:«جامع الأخبار: عن سعيد بن جبير، عن النبيّ (صلی‌الله عليه وآله)، قال: ... اجتنبوا الغيبة فإنّها إدام كلاب النار»[8]
سعید بن جبیر مورد اختلاف است اما بنا بر اقوی امامی و ثقه است. از غیبت بپرهیزید که غیبت خورشت سگ‌های جهنم است. طبق این روایات غیبت از گناهان کبیره است.مرحوم امام از همه این روایات استفاده فرموده‌اند که غیبت از گناهان کبیره است. مرحوم امام می‌فرماید: در قرآن کریم هرکجا که وعده عذاب یا عذاب الیم یا عذاب عظیم یا آتش و ... داده شود، این‌ها گناه کبیره هستند. آیه غیبت هم اشعار به گناه کبیره بودن دارد چون اکل برادر مؤمن از گناهان کبیره است.[9]
روایت هفتم:«وفي (المجالس) عن أبيه، عن علي بن محمد بن قتيبة، عن حمدان بن سليمان، عن نوح بن شعيب، عن محمد بن إسماعيل، عن صالح بن عقبة، عن علقمة بن محمد، عن الصادق جعفر بن محمد عليهما‌السلام ـ في حديث ـ أنه قال: فمن لم تره بعينك يرتكب ذنبا، ولم يشهد عليه عندك شاهدان، فهو من أهل العدالة؛ والستر، وشهادته مقبولة، وإن كان في نفسه مذنبا، ومن اغتابه بما فيه فهو خارج عن ولاية الله تعالى ذكره، داخل في ولاية الشيطان؛ ولقد حدثني أبي، عن أبيه، عن آبائه، عليهم‌السلام عن رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله قال: من اغتاب مؤمنا بما فيه لم يجمع الله بينهما في الجنة أبدا، ومن اغتاب مؤمنا بما ليس فيه فقد انقطعت العصمة بينهما، وكان المغتاب في النار خالدا فيها وبئس المصير»[10]
رجال حدیث:محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، امامی و ثقه است. علی بن حسین بن بابویه قمی، امامی و ثقه است. حمدان بن سلیمان نیشابوری، امامی و ثقه است. نوح بن شعیب نیشابوری، امامی و ثقه است. محمد بن اسماعیل بن بزیع، امامی و ثقه است. صالح بن عقبة بن قیس، امامی و ثقه است. علقمة بن محمد حضرمی، ظاهرا امامی است ولی وثاقتش ثابت نشده است.کسی که دیگری را غیبت کند، خدا بین آن دو جمع نمی‌کند یعنی غیبت کننده را به بهشت راه نمی‌دهند؛ و کسی که مؤمنی را به صفتی که در او نیست غیبت کند عصمت بین آن دو از بین رفته و غیبت کننده در آتش جهنم است و برای همیشه در آتش مخلّد است. به‌هرحال گناه غیبت خیلی شدید است و از این روایات به‌خوبی استفاده می‌شود که غیبت از گناهان کبیره است.روایت هشتم:«الإمام أبو محمّد العسكري (علیه‌السلام) في تفسيره: «اعلموا أنّ غيبتكم لأخيكم المؤمن من شيعة آل محمد (علیهم‌السلام) أعظم في التحريم من الميتة، قال الله عزوجل: (ولا يغتب بعضكم بعضاً أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ميتا فكرهتموه)»[11]
این روایت مرفوعه و ضعیف است. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: گناه غیبت از خوردن گوشت میته بالاتر است و در ادامه آیه شریفه را تلاوت می‌فرماید که: ﴿ولا يغتب بعضكم بعضاً أيحب أحدكم أن يأكل لحم أخيه ميتا فكرهتموه﴾
روایت نهم:در مجمع‌البیان در ذیل آیه شریفه ﴿وَ لاَ يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بعضاً﴾ در مورد شأن نزول آیه آمده که «قوله «وَ لاَ يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بعضاً» نزل في رجلين من أصحاب رسول الله ص اغتابا رفيقهما و هو سلمان بعثاه إلى رسول الله ص ليأتي لهما بطعام فبعثه إلى أسامة بن زيد و كان خازن رسول الله ص على رحله فقال ما عندي شي‌ء فعاد إليهمافقالا بخل أسامة و قالا لسلمان لو بعثناه إلى بئر سميحة لغار ماؤها ثم انطلقا يتجسسان عند أسامة ما أمر لهما به رسول الله»[12]
این آیه در مورد دو نفر از اصحاب رسول خدا (ص) نازل‌شده که دوست خود یعنی سلمان را غیبت کردند، به سلمان گفتند نزد رسول خدا برو و برای ما غذا بیاور. سلمان هم خدمت رسول خدا رسید و جریان را توضیح داد و پیامبر هم سلمان را نزد اسامة بن زید که کلید بیت‌المال در دستش بود فرستاد تا به آن‌ها غذا بدهد. سلمان نزد اسامة بن زید رفت و اسامه گفت چیزی ندارم. سلمان نزد آن دو نفر برگشت و ماجرا را توضیح داد. آن دو نفر گفتند اسامه بخیل است و به سلمان گفتند اگر سلمان را نزد چاه پرآبی بفرستیم، خشک می‌شود. بئر سمیحة چاه پرآبی در نزدیکی مدینه بوده است. سپس خودشان سراغ اسامه آمدند و گفتند کلید بیت‌المال را بده تا خودمان ببینیم چیزی در بیت‌المال هست یا نه؟ اسامه هم درب بیت‌المال را باز کرد. سپس این آیه نازل شد.این روایت هم دلالت بر این دارد که غیبت از گناهان کبیره است.روایت دهم:«و قال (صلی‌الله عليه وآله): «كذب من زعم أنّه ولد من حلال، وهو يأكل لحوم الناس بالغيبة ...»[13] اگر واقعاً اهل غیبت کردن هستید در خودتان شک کنید که ولد حلال هستید. انسانی که به دنبال افشاگری و غیبت کردن مردم است معلوم نیست ولد حلال باشد.
روایت یازدهم:«ومرّ (صلی‌الله عليه وآله)، بناس من أصحابه، فقال لهم: «تخلّلوا»، فقالوا: ما أكلنا لحما: «فقال بلى مرّ بكم فلان فوقعتم فيه»»[14] رسول خدا (ص) از کنار جمعی از اصحاب گذشت به آن‌ها فرمود خلال کنید. گفتند ما گوشت نخورده‌ایم که خلال کنیم. حضرت فرمود: بله یک نفر از جلو شما رد شد و شما پشت سر او غیبت کردید؛ یعنی گوشت برادر مؤمنتان را خوردید و حالا باید خلال کنید.
آیت‌الله سبحانی به این روایت هم استدلال کرده و همه این روایات دلالت بر این دارد که غیبت از گناهان کبیره است.[15]
روایت دوازدهم:«وفي (عيون الأخبار) وفي (معاني الأخبار) عن أحمد بن زياد بن جعفر الهمداني، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن علي بن معبد، عن الحسين بن خالد، عن الرضا، عن ابيه، عن الصادق عليه‌السلام قال: إن الله يبغض البيت اللحم واللحم السمين قال: فقيل له: إنا لنحب اللحم، وما تخلو بيوتنا منه، فقال: ليس حيث تذهب، إنما البيت اللحم البيت الذي تؤكل فيه لحوم الناس بالغيبة وأما اللحم السمين فهو المتبختر المتكبر المختال في مشيه»[16]
رجال حدیث:احمد بن زیاد بن جعفر همدانی، امامی و ثقه است. علی بن ابراهیم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، مورد اختلاف است ولی بنا بر اقوی امامی و ثقه است. علی بن معبد بغدادی، مورد اختلاف است و امامی است ولی وثاقتش ثابت نیست. حسین بن خالد صیرفی، مورد اختلاف است ولی بنا بر اقوی امامی و ثقه است.امام صادق (ع) می‌فرماید که خدا خانه گوشت و گوشت چاق را مبغوض می‌دارد شخصی گفت ما گوشت را دوست داریم و در خانه گوشت داریم. حضرت فرمود من این را نمی‌گویم، بیت اللحم یعنی خانه‌ای که در آن جمع می‌شوند و در آن گوشت مردم را می‌خورند و مردم را غیبت می‌کنند و گوشت چاق کسی است که تکبر دارد و خودش را خیلی بزرگ می‌بیند و در راه رفتنش متکبر است.این روایت هم مورد استدلال آیت‌الله سبحانی قرارگرفته است[17] و مجموعاً آیات متعدد و روایات زیادی را برای اثبات گناه کبیره بودن غیبت ذکر کردیم. به نظر ما از مجموع آیات و روایات به‌خوبی استفاده می‌شود که غیبت از گناهان کبیره است و باید اجتناب شود و اگر کسی غیبت کند از عدالت خارج می‌شود و نه می‌تواند مرجع تقلید شود و نه امام جماعت و نه شهادتش در دادگاه موردقبول واقع می‌شود.
