درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: جمع بندی اخبار محل بهشت و دوزخ و حضور و غیاب درس

و بالجملة، قد علمت؛ أن الجنة و النار في نشأة أخرى‌ و عالم آخر موجوداته أمور صورية بلا مادة[1] و انفعال و حركة و الدنيا و كل ما فيها أمور كائنة فاسدة متجددة داثرة زائلة ذات أوضاع و جهات مكانية فكل خبر يذكر فيه أن الجنة أو النار في مكان من أمكنة الدنيا و موضع من مواضع هذا العالم؛

    1. فإما أن يكون المراد باطن ذلك المكان كقولهم إن الجنة في السماء السابعة و إن النار تحت السماء

ليس المراد به أن الجنة داخلة في جسمية السماء دخولا وضعيا بل دخولا معنويا كدخول النفس في البدن و كذا حكم النار و قد علمت؛ أن منزلة الجنة و النار من هذا العالم منزلة الجنين من الرحم فما لم تبطل الدنيا لم ينكشف الأخرى و ما لم ينهدم بناء الظاهر لم يعمر بناء الباطن

    2. و إما أن يكون المراد منها حكم المظاهر الرقائق و النشئات النسبية[2] للجنة و النار

ألا ترى أن المرآة[3] مظهر للصور الحسية و ليست الصورة موجودة فيها فكذلك بعض مواضع الدنيا مظهر للجنة و النار فكما أن ما بين قبر الرسول ص و منبره روضةً من رياض الجنة أي مظهر يظهر بها لمن كان من أهل الكشف و الشهود روضة من أهل الجنة كمرآة تشاهد النفس بها صورة من الصور المحسوسة التي قابلتها فكذلك بعض المواضع المذكورة بمنزلة المرائي المنكشفة بها أحوال الجنة أو النار كجدار مسجد الرسول ص الذي تمثل له الجنة و النار و كماء الفرات و عين في جبل أروند و كوادي برهوت و غير ذلك من مواضع الأرض و كذلك البحر الواقع في حديث لا يركبن رجل بحرا فالمراد بكون الجنة أو النار في هذه المواضع أنها صارت مجالي و مظاهر ينكشف بها مثال أحدهما.

ملاصدرا در تنبیه پایان فصل 24 اختلاف اخبار درباره ی تعین محل بهشت و جهنم در دنیا جمع بندی و معنا می کنند محل بهشت در اخبار؛

    • مابین قبر و منبر رسول الله ص به عنوان مکان بهشت

    • یا قبله مسجدی در آن نماز خوانده بودند و در منبر فرمودند بهشت در دیوار این مسجد برای من ممثل شده بود

    • از امام باقر ع که خدا بهشتی در مغرب خلق نموده که آب فرات از آنجا خارج می شود

    • چشمه بهشتی در کوه الوند در همدان است

    • وادی برهوت در حضرموت

    • در آسمان

    • در دریا

جمع بندی: با توجه به تفاوت سنخ نشأه دنیا و نشأه آخرت که بهشت و جهنم تجرد از ماده و عوارض ماده دارند هیچکدام از عوارض مادی در نشأه آخرت نیست و در نتیجه انفعال و حرکت در آخرت نیست لذا این مکان ها دنیوی است و یکی از دو احتمال علی سبیل منع الخلو -یعنی مانعة الجمع نمی باشند- این است که؛

احتمال نخست: این محل های تعیین شده برای بهشت و دوزخ یعنی بهشت و دوزخ در باطن این مکان ها است مثلا بهشت در باطن بین قبر و منبر یا در باطن الوند و یا در باطن آب فرات است و جهنم در باطن برهوت است یعنی بهشت و جهنم داخل در این مکان ها اند اما نه به دخول وضعی که «وضع المکین فی المکان» است در زیر آسمان دنیا است اما نه به صورت وضعی بلکه دخول در آنها به معنای دخول معنوی است و مانند دخول نفس در بدن است یعنی دخول احاطی و بهشت و جهنم احاطه به این مکان ها دارند

مثَل نشأه آخرت به دنیا مانند جنین به رحم است جنین آخرت و رحم دنیا است وقتی جنین متولد می شود دیواره ی رحم خراب می شود دیواره ی رحم حجابی از دنیا است و جنین را ما نمی بینیم و ما در آخرت هستیم با حجاب بدن و دنیا و با مرگ در آخرت، این حجاب برداشته می شود الان که در دنیا هستیم در آخرت هستیم و کسی که به یقین رسیده بود می دید که کدام یک از کسانی که در مسجد هستند بهشتی یا کدام جهنمی هستند

به تعبیر حضرت علی ع دخول نفس در بدن مانند دخول معنا در لفظ است الفاظ که بین انسان ها رد و بدل می شود معانی ایی دارند که دخول معانی در الفاظ که معنوی است مثالی برای دخول نفس در بدن در روایتی از امام صادق ع آمده است: «إن الأرواح لا تُمازج البدن بل إنما هی محیطة به»

سؤال: بنابرین این احتمال، این مکان های خاص، دیگر خصوصیتی ندارد و اگر سخن از احاطه باشد نشأه آخرت به کل دنیا و همه مکان های آن احاطه دارد و اختصاص به ذکر این مکان های خاص در این اخبار و روایات چیست؟

ملا صدرا به این پرسش جوابی نداده است هر چند که به ذهن می آید

احتمال دوم: منظور از این مکان ها مظهر باشد همان طور که مشاء محالّی را در مغز سر برای قوا مشخص می کنند و ملاصدرا بنا بر نظریه تجرد خیال این مکان ها را مظاهر قوا می دانند مثل آینه که مظهر صورتی است که در آن واقع می شود آینه محل و مکان برای اجزایی است که از آن درست شده است و آینه مظهر و جلوه گاه آن صورت منتقش در آن است و محل و دخول در آینه ندارد مثل دخول در باطن که در احتمال و وجه قبلی است بلکه در این وجه سخن از مظهر و جلوه و ظهور است

سؤال: اگر چشمه الوند بهشتی است چرا آن را نمی بینیم و آنکه مشرف به مدینه می شود بین قبر و منبر چطور بهشت را نمی بینند

جواب: دیدن شرط دارد ما فقط ظاهر را می بینیم و چشم در پلوی دو شاخه داریم

رو مجرد شو مجرد را ببین    دیدن هر چیز را شرط است این

رسوال الله است که در قبله مسجد در حال نماز ظهور بهشت را می بینند

بعد روایتی که از حضرت علی ع نقل شد که از یهودی پرسیدند: مکان جهنم در کتاب شما کجاست؟ او گفت: دریا و حضرت علی ع تصدیق کرده و والبحر المسجور را به عنوان شاهد از قرآن خواندند.

اصلاحیه: در روایت شر الیهود یهود بنان اصلاح می شود که یهود بیسان درست است[4] بیسان را مرحوم مجلسی گفته: قریه ای در شام یا در مرو در خراسان است که در عبری به آن بیتشاه می گویند و در شمال نابلوس قرار دارد.

آن حدیث از عبدالله ابن عمر گویا در کتاب مجمع الزواید هیثمی از ابن عمرو نقل شده است نه از ابن عُمر.