درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

موضوع: مکان دوزخ

    1. فالمشهور في ألسنة الجمهور أنها في الأرض السابعة.

    2. و من الأخبار ما يدل على أنها في السماء كما نقلنا روايته عن مجاهد و الضحاك في تفسير قوله تعالى:‌ وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ‌ و كما روي في حديث المعراج؛ أنه ص رأى في السماء الدنيا مالكا خازن النار و فتح له طريقا من طرق النار لينظر إليها حتى ارتقى إليه من دخانها و شررها و ما عن يساره من الباب[1] .

    3. و من الأخبار ما يدل على أنها في البحر منها

ما روي عن أمير المؤمنين ع: أنه سأل يهوديا أين موضع النار في كتابكم قال: في البحر قال ع ما أراه إلا صادقا لقوله تعالى‌: وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ

    4. و يروى أيضا: في التفاسير أن البحر المسجور هو النار.

درباره ی مکان جهنم در دنیا که بنابر مظهریت است هم اقوالی وجود دارد؛

    1. نظر مشهور و جمهور: جهنم در زمین هفتم است زیرا زمین هفت طبقه دارد

البته حکیم سبزواری در طبیعیات منظومه 3 طبقه برای زمین بیان کرده است اما خدا در قرآن می فرماید: ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا (12)﴾در کلمات فرج؛ «لا اله الا الله الحلیم الکریم لا اله الا الله العلی العظیم سبحان الله رب السموات السبع و رب الأرضین السبع و ما فیهن و ما بینهن و رب العرش العظیم»

در مقابل نظر مشهور 3 نظریه دیگر هم وجود دارد،

    2. جهنم در آسمان است: که در آسمان اول و در سماء دنیا است

    3. جهنم در دریا است: با توجه به اقوال مختلفی که در این مورد هست چندین پرسش مطرح است؛

    • آیا دریا جنهم دریا است؟

    • یا جهنم موضعی در دریا است؟

    • آیا جهنم روی دریا است یا زیر آن؟

    • اگر جنهم زیر دریا باشد در زیر چند دریا است؟

    • آیا الان دریا جهنم است یا در آخرت تبدیل به جهنم می شود

    4. جهنم در زمین است: در این فرض هم سؤالاتی وجود دارد؛

    • آیا کل جهنم در روی زمین است؟

    • آیا قسمتی از جهنم روی زمین است؟

قول نخست: مشهور که جهنم را در زمین هفتم می داند

قول دوم: جهنم در آسمان دنیا است در حدیث معراج این گونه آمده است وقتی پیامبر ص به معراج رفت در آسمان اول مالک که موکل جهنم و فرشته خازن دوزخ است را دیدند او خندان نبود و پیامبر ص از جبرئیل خواستند تا مالک جهنم را به ایشان بنمایاند و وی سرپوش دوزخ را برداشت و دود و شعله آتش همه فضا را پر کرد یعنی جهنم پایین تر از موضعی بود که پیامبر ص تشریف داشتند

قول سوم: جهنم در دریا است از حضرت علی ع نقل شده: از یک یهودی پرسیدند: در کتاب تورات شما موضع جهنم کجاست؟ یهودی گفت: در دریا و امام علی ع او را تایید کرده و به آیه شریفه؛ و البحر المسجور استشهاد نمودند.

در این قول پرسش هایی مطرح شد بود در پاسخ گفته می شود: احمد ابن حنبل در مسند خود از پیامبر ص نقل کرده: دریا جهنم است

یا اینکه از سقراط نقل شده -و ملا صدرا در آخر باب عاشر این مطلب را آورده - که اهل کبایر را در طرطاووس می اندازند که گودالی بزرگ است و نهر ها و دریا به سوی آن سرازیر می شوند

در ادامه می افزاود: غیر اهل کبایر را به طرطاووس می اندازند اما ایشان نجات می یابند. کسی که فلسفه را به عربی ترجمه کرده است طرطاووس را به معنای دریا گرفته است. ممکن است این طرطاووس به معنای گرداب داخل دریا باشد که فرد را در خود فرو می برد و به پایین می کشد یعنی؛ در جایی که آب فرو می رود و دور می زند و هر چیزی را با خود به زیر و قعر آب می کشد

بنا بر این نظریه، دریا به طور کلی جهنم است یا این که جهنم در دریا و بخشی از آن است یا این که جهنم زیر دریا یا در روی دریا است ثعلبی در تفسیر الکشف و البیان از پیامبر ص روایت کرده است: «البحر نار فی نار» آتش دوم جهنم است

یا این که جهنم روی دریا است و عبدالله ابن عمر روایت کرده: پیامبر ص فرمود: هیچ کس بر کشتی سوار نشود و به دریا نرود مگر برای جهاد و برای حج و عمره زیرا زیر دریا جهنم است یا این که دریا زیر جهنم است و جهنم روی دریا است

استاد فقید اعتقاد داشتند که این حدیث جعلی است و ابن عمر بخاطر وحشت شدید پدرش از دریا آن را جعل کرده است عمر خیلی از دریا می ترسیده و با این روایت می خواستند ترس و فوبیای روانی او را توجیه کنند.

اما متأله سبزواری برای همین روایت توجیهی عرفانی ذکر می کند: این که جهنم زیر دریا است یعنی جهنم هیولی در زیر دریای طبیعت جسمانی است و صورت طبیعت روی هیولی است که مثل بحر است و طبیعت شامل همه ی اجسام دنیوی می شود و همه آتش ها از گور هیولی و از تعلقات مادی و طبیعی بر می خیزد جهنم باطن دنیا است اگر ماده و صورت طبیعی زیر آن نباشد مجرد می شود و جهنم ظهور دنیا و تعلقات به ماده طبیعی است

یا جهنم روی دریا است یعنی جهنم طبیعت روی دریای هیولی است هیولی دریا است زیرا هر قابلیت و استعداد و امکانی را شامل می شود و فراگیر است و طبیعت و صورت جسمانی جهنم است بخاطر تباعدی که به لحاظ مکانی و امتداد و کششی که به لحاظ زمانی در طبیعت و صورت جسمانی وجود دارد جهنم محل و مرکز بُعد و دوری بنده از پیشگاه رحمت و حق تعالی است و طبیعت هم ظهور جهنم به خاطر این بُعد و غیبت و فاصله ای که بین اجزای جسم از نظر مکانی است و امتداد و کشش و تفرق بین اجزای زمانی می باشد

این توجیه و این سخنان حیف برای سخنان سطحی امثال ابن عمر است که خرج آن شود حیف از عمر شریف حکیم سبزواری که تلف این اشخاص و این گفتار ها شده است!

اما جهنمی که زیر دریا است زیر چند دریا می باشد مجاهد از ابن عباس نقل می کند: وی 6 دریا را نام می برد که هر کدام محیط بر دیگری است تا ششمین که محیط بر بقیه است و همه دریا ها در جوف آن دریای ششم می باشد و جهنم زیر دریای ششم است

اما اکنون دریا جهنم است یا در آخرت تبدیل به جهنم می شود؟

ملا صدرا می گوید: از برخی از اسلاف و پیشینیان در زیل آیه ی شریفه ﴿يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ (54)﴾ نقل شده است: جهنم دریا است و دریا محیط به کافران است زیرا کره ی آب محیط بر کره ی خاک است و یک چهارم خشکی است که آن را ربع مسکون می گویند و دریا احاطه بر خشکی و کافران دارند و وقتی و اذا الکواکب انتثرت ستاره ها به دریا می افتند و بعد دریا شعله ور می شود: و إذا البحار سُجرت و بعد دریا منفجر می شود و إذا البحار فُجرت و در این لحظه و با ظهور قیامت دریا به قیامت تبدیل می شود

طبق برخی از اقوال مفسران و اخبار همین الان جهنم دریا است زیرا ضحاک که برجسته ترین مفسر تابعی خراسانی است در ذیل آیه ی شریفه أغرقوا و أدخلوا نارا این بیان یک حالت است و یعنی غرق شدن همانا و داخل جهنم شدن همانا! و همین که غرق شدند به جهنم وارد شده اند و کفار از قوم نوح ع از طرفی غرق شده و از طرفی می سوختند.

قول سوم: جهنم روی زمین است.