< فهرست دروس

درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

96/10/04

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: نقد ملاصدرا به نظر متکلمین در معاد جسمانی وایراد بر فخر رازی

و فيه مع قطع النظر عن مواضع المنع و الخدش؛

     و عن تحريف الآيات القرآنية عن معانيها-

     و الأغراض المتعلقة بها المقصودة منها المنساقة هي إليها و لأجلها كما سنشير إليه

     أن ما قرره و صوره ليس من إثبات النشأة الأخرى و بيان الإيمان بيوم القيامة في شي‌ء أصلا- فإن الذي يثبت من تصوير كلامه و تحرير مرامه ليس إلا إمكان أن يجتمع متفرقات الأجزاء المنبثة في أمكنة متعددة و جهات مختلفة من الدنيا و يقع منظمّا بعضها إلى بعض في مكان واحد فيفيض عليها صورة مماثلة للصورة السابقة المنعدمة فيعود الروح من عالمه التجردي القدسي بعد أحقاب كثيرة كانت فيه في روح و راحة تارة أخرى إلى هذا العالم متعلقة بهذا البدن الكثيف المظلم

     و إنما سمي يوم الآخرة بيوم القيامة لأن فيه يقوم الروح عن هذا البدن الطبيعي مستغنيا عنه في وجوده قائما بذاته و بذات مبدعه و منشئه و البدن الأخروي قائم بالروح هناك و الروح قائم بالبدن الطبيعي هاهنا لضعف وجوده الدنيوي و قوة وجوده الأخروي

     و بالجملة؛ كلامه أشبه بكلام المنكرين للآخرة منه بكلام المقرين بها فإن أكثر الطباعية و الدهرية هكذا كانوا يقولون يعني أن المواد العنصرية- تجتمع بواسطة هبوب الرياح و نزول الأمطار على الأرض و وقوع الأشعة الشمسية و القمرية و غيرهما عليها فيحصل من تلك المواد إنسان و حيوان و نبات ثم تموت و تنفسخ صورها ثم تجتمع تلك الأجزاء مرة أخرى على هذه الهيئة أو على هيئة أخرى قريبة منها فيحصل منها أمثال هذه المواليد[1] تارة أخرى إما مع بقاء النفوس و الأرواح- كما يقوله التناسخية أو مع حدوث طائفة منها و بطلان طائفة سابقة

     و ليت‌ شعري من الذي أنكر أن يحدث من ماء و تراب و مادة بعينها تارة بعد أخرى صورة شبيهة بالصورة الأولى حتى يكون المطلوب إثبات قدرة الله في ذلك.

ملاصدرا اشکالات گوناگونی بر سخن فخر رازی بیان می دارد برخی را به اشاره وبرخی را تفصیل می دهد ودر آینده اشکالات اجمالی را شرح وبسط می دهند اکنون ملا صدرا از 6 جهت بر سخن فخر اشکال می کند؛

اشکال نخست: فخر مطالبی را احیانا در خلال سخنانش داشته که محل نظر و تأمل است در درس گذشته گفته شد: «ویُبطل الخاصیة...» که در ذیل آیه "افرأیتم" سوم بیان داشت فخر گفت: از 4 جهت این دسته آیات دلالت بر معاد جسمانی دارد جهت نخستش این است که آب باران که نازل می شود باید از زمین ودریاها بالا رود تا بعد طی فرآیندی ذرات آب واجزاء رشیّه و پاشیدنی مائیه به زمین بریزد آب از ثقیلان است ومیل به مرکز دارد اما خدا با قدرت قاهره خود غلبه بر این آب می یابد وآن را تسخیر کرده و خاصیتش را ابطال می کند واین میل به پایین را تغییر داده وبه بالا می برد

این سخن فخر اشکال دارد که؛

     عده ای مانند طباعیه یعنی طبیعیون به معنای مادیون فقط به علل طبیعی باور دارند وتنها علل طبیعی را مؤثر می دانند ولی علل غیبی والهی ومعنوی را انکار می کنند

     فخر رازی در نقطه مقابل ایشان است که ایشان از اشاعره است ودر کل علل طبیعی را از تاثیر و خاصیت تعطیل می کنند وفقط به علت های الهی وفاعل الهی قایل می باشند

این دو نظریه هر دو باطل وگرفتار افراط و تفریط است اشاعره ای که از علل طبیعی وحشت دارند و سهم و خاصیتی برای آن قایل نمی باشند تا از این رهگذر انکار علت های الهی نشود

     درست این است که علل طبیعی مجاری ومجالی قدرت حق و درجات فاعلیت علل فاعلی می باشند هر علتی در جایگاه خود است وتاثیر خود را دارد زیرا تاثیر و خاصیت علت های مادی نمود ومظهر و جلوه علل غیبی و معنوی والهی است و از درجات و مراتب علیت آن ها است وحکیم سبزورای در حاشیه می گوید: در عین حالی که علل مادی وجود دارد باز هم لاحول ولا قوة الا بالله العلی العظیم هم هست

این که فخر گفته با قدرت و غلبه الهی آب خاصیت خود را از دست می دهد وعلی رغم میل به مرکز خدا آن را مقهور قدرت خود می کند و اصعاد ثقیل می شود این گونه نیست بلکه خورشید بر دریا می تابد وآن را بخار می کند وبالا رفته وتشکیل ابر شده و باد ها آن ابرها را بارور می کنند ودر هر زمینی که خدا بخواهد ابرها می بارند و علل طبیعی تاثیر خود را از دست نمی دهند واین منافاتی با علل غیبی و الهی ندارند بلکه علل مادی در طول علت الهی است یعنی مظهر علیت و تاثیر علل غیبی و از مظاهر و مراتب ودرجات فاعلیت علل معنوی می باشند هیچ عملی بدون اراده و قدرت حق تعالی رخ نمی دهد ودست قدرت الهی از آستین علل طبیعی بیرون می آید

این اشکال اول را مانند اشکال دوم ملاصدرا به اشاره و اجمال بیان داشته است.

اشکال دوم: این نوع معنا کردن آیات قرآن مربوط به معاد تحریف آیات الهی از معنای خودشان است وخارج کردن آیات قرآن از غرض اصلی از آن آیات می باشد یعنی آیات معاد را به گونه ای معنا کنی که معاد جسمانی متکلمین به دست بیاید زیرا آیات معاد دو دسته است؛

    1. آیاتی که فخر 4 نمونه ودسته آن را بیان داشت واز راه بیان مراحل خلقت انسان بر معاد استدلال می شود واز بیان مراحل خلقت انسان از خاک و عصاره گل و نطفه و علقه و مضغه و... بر معاد استدلال می شود

    2. آیاتی که در آنها از راه خلقت اجرام عظیمه مانند آسمان ها و زمین بر معاد استدلال می شود

ملا صدرا بر این باور است که دسته اول از راه علت غایی وجود انسان به اثبات معاد می پردازند و علت غایی وجود انسان هم کمال تجرد است ووصول به کمال تجرد وسعادت تجرد می باشد زیرا امکان دارد که انسان به تجرد برسد اما شقی باشد انسان برای غایت کمال تجرد آفریده شده است نمونه هایی که فخر برای اثبات معاد بیان می کند از راه علت غایی وجود انسان به اثبات معاد می پردازد

وآیات دسته دوم استدلال بر معاد از راه علت فاعلی است یعنی خدایی که عالم طبیعت و ماده را بدون ماده ایجاد کرد زیرا خلقت اصل عالم ماده ابدایی است و ماده دیگر ماده ندارد ما در قم هستیم و آن در ایران و آن در آسیا و آن در زمین وآن در منظومه شمسی و آن در کهکشان راه شیری و آن در سحابی آریون است و آن در... بعد که چی؟ اصل خلقت عالم طبیعت و ماده خود ماده ندارد خدایی که عالم طبیعت ماده را بدون ماده انشاء نموده است نشاء اخروی را هم بدون ماده ومجرد ابداع می کند

این اشکال را هم به تفصیل بعد بیان می دارند

اشکال سوم: طبق معاد جسمانی متکلمین واستدلالات فخر معنای قیامت چه می شود؟ چرا آخرت را قیامت نامیده اند؟

قیامت در صورتی اطلاق می شود که چیزی نمی تواند سر پا بایستد و در آخرت می ایستد وباید آن را در عالم و نشأه طبیعت پیدا کرد مانند نوزادی که نمی تواند روی پای خود بایستد

آن روح و نفس است این طفل نفس که در عالم طبیعت متولد می شود در اینجا نمی تواند روی پای خود بایستد باید تکیه بر بدن داشته باشد زیرا در ابتدا ضعف وجود دارد و در نشأه آخرت که قیامت است روی پای خود می ایستد و بدون تکیه بر بدن وتعلق بدان روی پای خود می ایستد از این روی به قیامت، قیامت می گویند به تعبیر حکیم سبزواری؛

طفلی است جان ومهد تن او را قرارگاه    چون گشت راهرو فکند مهد یک طرف

در تنگنای بیضه بوَد جوجه از قصور    پر زد سوی قصور چو شد طایر شرف

زآغاز کار جانب جانان همی روی    مرگ ار پسند نفس نه، جان را است صد شعف

اسرار جان کند ز چه رو ترک ملک تن    بیند جمال مهر جمال شه نجف

 

واین اشاره به این بیت مولی علی ع دارد که؛

یا حار حمدان من یمت یرنی    من مؤمن او منافق قبلا

ای که گفتی: من یمت یرنی    جان فدای جمال دلجویت

کاش روزی هزار مرتبه من    مُردمی تا ببینمی رویت

 

گاهواره بدن جان را با خود همراه می دارد وچون نوزاد بزرگ شود گهوراه را به یک سو می افکند

با این معنای متکلمین قیامت معنا نمی یابد و وجه درستی برایش پیدا نمی شود ولی ملاصدرا می گوید: گر چه در نشأه آخرت بدن برزخی هست اما آن قایم به نفس است واز نفس صادر می شود وفعل نفس است و به فاعل خود قیام دارد وبدن برزخی واخروی است ونفس در آنجا به بدن تکیه ندارد وروی پای خود است

اشکال چهارم: این اشکال خیلی مهم است این معادی که اهل کلام قایل شده اند شبیه انکار معاد است زیرا طباعیه و دهریه می گویند: این مواد و عناصر را وزش بادها جابجا می کند وبعد باران بر این ها می بارد و خورشید و ماه بر آن ها می تابد وجسم نبات وحیوان و انسان درست می شود این ابدان ساخته شده یا همان هیأت و شکل ابدان قدیمی را دارند یا قریب به آن ها را دارا می باشند وشبیه آن ها است

حال اگر کسی از ایشان قایل به تناسخ باشد گوید: ارواح ابدان قبلی به این ابدان جدید تعلق می گیرد والا می گویند ارواح جدیدی ساخته می شود وبدن انسان و حیوان که ساخته شد روح می یابد وبه همین منوال تکرار می شود

خدا در قرآن سخن ایشان را این گونه گزارش می کند: «وَقَالُوا مَا هِيَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلاَّ الدَّهْرُ» ومتکلمین وفخر هم می گویند: اجزای بدن با مرگ متفرق شده دوباره دور هم جمع می شود وصورت بدنی شبیه صورت قبلی پیدا می کند و روحی که در راحتی وآسایش بود بعد از زمان های زیاد به بدن تعلق می گیرد این همان سخن دهریون و منکران معاد است

اشکال پنجم: کسی منکر این فرآیند نیست که در بیان قول مادیون و طبیعیون در دنیا گذشته است که شما با این می خواهید قدرت خدا را اثبات کنید مانوری که در فخر می داد این بود که دست قدرت بالغه و قاهره خدا را در معاد جسمانی متکلمین دید در حالی که کسی آن را انکار نکرده است که فخر چنین سخن آرایی می کند

اشکال ششم: غرض از ارسال رسل و انزال کتب این بوده است که انسان را به کمال برسانند واز قید وبند شهوات وقوای مادی و تعلقات مادی و بدنی واشتغالات اینجایی آزاد بکنند فلسفه بعثت انبیاء این است این مهم محقق نمی شود مگر با مبدل شدن نشأه مادی دنیا به نشأه تجردی آخرت وباید سعادت نشأه تجردی آخرت غایت فطری وجود مادی و دنیوی انسان باشد یعنی غایت همان وجود فطری است که انسان بر آن فطرت الهی آفریده شده است و اگر دست نخورده باشد به همان فطرت الهی می رسد.

ولی معنای معاد متکلمین این نمی باشد.

و در صورتی انسان به نشأه تجردی آخرت می رسد که دو چیز در او محقق گردد؛

    1. علم و ایمان به آخرت

    2. عمل به مقتضای سعادت اخروی


[1] . به معدن ونبات و حیوان موالید ثلاث می گویند اگر انسان را از جمله حیوان ندانی و جدا به شمار بیاوری به آنها موالید اربع می گویند سیارات سبع را آباء سبعه و به عناصر اربعه امهات اربع می گفته اند وبر این باور بودند که از تاثیر حرکت سیارات بر عناصر اجسام مرکبه تامه که موالید ثلاث یا اربع ساخته می شوند و این بحث در علم آسترولوژی یا احکام نجوم بررسی می شود.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo