درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط/بررسی مفهوم بر مستوای مدلول تصوری

در بحث قبل روایاتی که در آن به مفهوم شرط استناد شده است مطرح شد و سپس به بررسی میدانی آیات پرداخته شد و این نکته را بیان کردیم که بعضا جمله شرطیه در غیر از علیت انحصاری استعمال می شود بدون این که افاده مفهوم آن هم بدون عنایت و قرینه این خود دلیل روشنی است بر این که مفهوم شرط از مستوای مدلول تصوری و بالوضع مستفاد نیست .

استعمال بدون عنایت و تسامح نشان دهنده استعمال حقیقی است و استعمال مجازی با تسامح و عنایت است بنابر این استعمال جمله شرطیه بدون عنایت و تسامح در مواردی که علیت انحصاری نمی باشد نشان دهنده حقیقت است و این نوع استعمال فراوان است .

مرحوم آخوند می فرماید وجود قرینه معیار مجاز بودن و استعمال مجازی نیست بلکه استناد به قرینه معیار مجاز بودن است یعنی اگر استعمال بدون قرینه صحیح باشد این استعمال حقیقی است ولو قرینه در کلام باشد پس معیار صحت استعمال بلا قرینه است ولو قرینه هم وجود داشته باشد.

چنانچه مرحوم آخوند می فرماید معیار استعمال حقیقی و مجازی طبع است نه ملاحظه علاقه یعنی مجاز بودن را از منظر متکلم شناسایی می کنیم و قرینه در رتبه انتقال معنی و مفهوم به مخاطب است یعنی قرینه آوردن فقط برای تفهیم مخاطب است نه برای صحت استعمال بر خلاف نظریه دیگر که معیار را ملاحظه علاقه می دانند.

بحث قرینه در انتقال مفهوم مطرح است که انتقال مفهوم به شنونده بدون قرینه نمی شود مثلا صحت استعمال اسد در رجل شجاع بالقرینه یا بدون آن به طبع بستگی دارد که آیا طبع می پسندد یا خیر؟ و در مقام انتقال معنی قرینه مطرح است که قرینه را برای فهم مخاطب باید لحاظ کند یا خیر؟ البته کلام آخوند در شناسایی مجاز از استعمال غلط بود نه در شناسایی مجازی از استعمال جقیقی اما می شود کلام ایشان را سریان داد به این بحث.

در نتیجه استعمال در علیت انحصاری بدون قرینه و عدم مخالفت با طبع دلیل است بر این که معنی حقیقی است .

با این بیان روشن می شود اگر جمله شرطیه و ادات شرط در مواردی که علیت انحصاری وجود ندارد استعمال شود و این استعمال بدون قرینه با طبع سازگار باشد این خود دلیل است بر این که جمله شرطیه و ادات شرط به دلالت وضعیه دال بر مفهوم نیستند بلکه معنایی اعم دارد که هم استعمال می شود در علیت انحصاری و هم در غیر آن .

بنابر این باید تمام استعمالات را بررسی کرد که اگر استعمال جمله شرطیه بلا عنایة در علیت غیر انحصاری وجود داشته باشد روشن می شود که در مستوای مدلول تصوری دلالت جمله شرطیه بر مفهوم مشکل است و ادعای استفاده مفهوم به جهت تمرکز مدعیان افاده مفهوم بر یک تعداد از جمل شرطیه ای است که دال بر علیت انحصاری است

﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْكَافِرِين ﴾[1]

﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي شَكٍّ مِنْ دِينِي فَلاَ أَعْبُدُ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّه ﴾[2]

﴿وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيماً﴾ [3]

﴿وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَنْ يَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً﴾ [4]

﴿وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعاً ﴾ [5]

﴿وَ قَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ﴾ [6]

البته بعضا قابل تاویل و توجیه است اما آیات بسیار زیادی وجود دارد که علیت انحصاری مستفاد نیست

عده ای از آقایان فرمودند ادات شرط در همه زبانها یک معنی دارد لذا با بررسی جمل شرطیه در یک زبان می توان در زبانهای دیگر نیز همان نتیجه را استفاده کرد لذا در زبان فارسی جمل شرطیه را بررسی خواهیم کرد.

در زبان فاسی سه نوع جمله شرطیه وجود دارد و در زبان انگلیسی نیز یعضا سه نوع مطرح می کنند گرچه عموما دو نوع می دانند .

اقسام جمله شرطیه در زبان فارسی

1-شرط محقق الوقوع که یا قطعا واقع شده یا قطا واقع می شود. خصوصیت این نوع این است که تنها صورت شرط را دارا است و واقع شرط نیست چون جمله شرطیه برای تعلیق جزاء بر شرط می باشد و در شرط محقق الوقوع تعلیق وجود ندارد و صرفا توهم است

شرط محقق الوقوع یا در زمان گذشته است یا در حال و آینده است

دیگر اقسام سیاتی