< فهرست دروس

درس اصول استاد حمید درایتی

99/03/11

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط/خلاصه مباحث پیشین

بعد از بیان مقدماتی در ارتباط با مفهوم شرط گفته شد دو قول کلی در ارتباط با مفهوم شرط وجود دارد بلکه سه قول .

عده ای قائل به مفهوم شند عده ای قائل به عدم افاده مفهوم و عده ای هم قائل به تفصیل شدند که قائل به تفصیل اندک است.

ارکانی که برای افاده مفهوم لازم است و مطرح است بیان شد و ادعای مرحوم آخوند ،صدر و دیگران بر نسبت توقفی التصاقیه و انحصاریت مطرح شد و نظر خود را نیز بیان کردیم سپس ادله قائلین به مفهوم شرط را بررسی کردیم .

تحقیق میدانی ،پیش نیاز نتیجه دقیق در مبحث مفاهیم

بعد از گفتن اقوال به این نتیجه رسیدیم که بحث انتزاعی صرف نیست بلکه نیاز به تحقیق میدانی است به این صورت که جمله شرطیه در زبان عربی یک به یک بررسی شود و بعد نتیجه گیری شود.

عدم تفاوت دلالت جمل شرطیه در زبانهای مختلف

یکی از مقدماتی که باید بررسی شود مساله زبان شناسی است که جمله شرطیه در هر زبان و گویشی دلالت بر انتفاء عند الانتفاء می کند

در ضمن کلام مرحوم اصفهانی مطرح شد که بین جمل شرطیه در زبانهای مختلف تفاوت وجود ندارد و در ضمن استدلال، مرحوم اصفهانی جمله شرطیه را در زبان عرب به زبان فارسی تشبیه کردند .استدلال ایشان مبتنی بر کبرایی است که ایشان می خواهند بفرمایند جمله شرطیه در همه زبانها یک معنی دارد .

بعضی از آقایان تصریح کرده اند که افاده مفهوم از جمله شرطیه اختصاص به زبان عربی ندارد .

عدم اختصاص مباحث اصولی به زبان خاص

مباحث اصولی اختصاصی به زبان خاص ندارد خصوصا مباحث الفاظ مثلا در معنای صیغه امر لازم نیست به صیغه افعل باشد بلکه در هر زبان همان مباحث مطرح است

در فلسفه علم اصول جایگاه ،جنس و ماهیت این مباحث را روشن می شود که امری است فرازبانی

بعضی از متاخرین مثل آیه الله شبیری زنجانی "دام ظله "به این عدم اختصاص تصریح دارند.

وحدت آثار و احکام در تمام ادات شرط

در ضمن کلام مرحوم اصفهانی در بحث مفهوم این مطلب که تمام ادات شرط دارای احکام وآثار واحدی هستند مطرح شد. مثلا از لو شرطیه مفهوم مستفاد است همانند ان شرطیه و یا بر خلاف ان شرطیه مستفاد نیست ؟

مرحوم اصفهانی مفروض گرفتند که ادات شرط همه یک معنی دارند لذا از عدم افاده مفهوم در لو امتناعی اثبات عدم مفهوم در جملات شرطیه را استفاده کردند و با اثبات عدم مفهوم یکی عدم مفهوم در دیگر ادات را ادعا کردند.

تفصیل بین تقدم جزاء بر شرط و تاخر آن

با صرف نظر از مباحث قبل اگر فرضا بحث منحصر در زبان عربی است و فقط ان شرطیه را مورد بحث قرار می دهیم آیا تقدم جزاء بر شرط و یا تقدم شرط بر جزاء در افاده مفهوم فرق می کنند؟ بعضی بین این دو تفصیل قائلند .

همه این مباحث شاهد بر این است که بحث مفهوم نیاز به کار میدانی دارد که در نتیجه ارتکازا مفهوم مستفاد از استعمالات است ،در همه جملات شرطیه یا بعضی از جملات شرطیه با ترکیبهای مختلف یا ترکیب واحد افاده مفهوم می شود؟

اصول فقه کاربردی

به تبع این مباحث که مطرح شد جا دارد از یک موضوع بسیار مهم بحث شود که اصول فقه نظری آن است که فارق از کار برد و استفاده ذهنی وانتزاعی حل مساله می کند اما اصول فقه کاربردی بر اساس اتفاقات خارجی و استعمالات و میدانی حل مساله می کند .

حق این است که مسائل علم اصول را از مسائل کاربردی استفاده کنیم و نه این که انتزاعی و کلی بحث شود که گاهی نتایج کلی و مبهم دارد چنانچه مفهوم در یک حرف شرط بررسی شود و در ادات دیگر بررسی نشود .

طرق مختلف افاده مفهوم

برای اثبات مفهوم که خود معنایی است در قبال منطوق چند طریق مطرح است 1-استدلال بر مفهوم به وضع

2-استدلال به اطلاق 3- استدلال به انصراف 4- استدلال به دلیل عقلی 5- استدلال به روایات 6- استدلال بالقرینه

 

اصولیون دلالت جمله بر مفهوم را بالقرینه مورد بحث قرار نمی دهند چرا که هر دو طیف موافق و مخالف افاده مفهوم بالقرینه را قائلند همچنین ممکن است کلام بالقرینه دلالت بر عدم افاده مفهوم کند لذا سر فصلی در اصول برای افاده مفهوم بالقرینه شناسایی نمی شود.

1- دلالت ادات شرط به دلالت وضعیه

مرحوم اصفهانی دلالت وضعیه بر مفهوم را نپذیرفتند و فرمودند ادات وضع شده اند برای اثبات نسبت تقدیریه اما حتی بنابر این نظریه، ایشان نیز می توانند به دلالت وضعیه قائل به مفهوم شوند اما نه دلالت وضعیه ادات بلکه دلالت وضعیه هیأت جمله شرطیه مثل هیأت ایاک نعبد و ایاک نستعین که دلالت دارد بر حصر.

تمام کسانی که قائل به افاده مفهوم بالوضع در جمله شرطیه هستند این افاده را بر مستوای دلالت تصوریه می دانند .

خصوصیت مستوای دلالت تصوریه این است که اگر جمله شرطیه ای استعمال شود که دلالت بر انتفاء عند الانتفاء نداشته باشد این نوع استعمال مجازی است و نیاز به قرینه صارفه دارد .

2-دلالت جمله شرطیه بالاطلاق

پنج تقریر برای اطلاق وجود دارد

الف) اطلاق جمله شرطیه

عده ای قائلند اطلاق جمله شرطیه دلالت بر انتفاء عند الانتفاء می کند مثل مرحوم نائینی که برای اثبات مفهوم به اطلاق اوی تمسک کردند .

ب) اطلاق جمله جزاء

ج)اطلاق ادات شرط

د)اطلاق مقامی جمله

بعضی از آقایان در استدلال بر افاده مفهوم شرط به ظهور جمله در حدوث عند الحدوث استناد کردند که افاده انتفاء عند الانتفاء می کند اما گفتیم این استدلال همان دلیل مرحوم نایینی یعنی اطلاق اوی در افاده مفهوم است گرچه تعبیر ایشان را نیاورده اند و تصریح نکرده اند .

نکته:اطلاق لفظی مدعا در کلام بعضی در واقع همان اطلاق مقامی است

و اطلاق ادات شرط که مدعای بعض دیگر بود بی معنی است چنانچه اشکال شد که معنای حرفی جزئی است و ادات سعه و ضیق ندارد .

3-دلالت بر مفهوم به انصراف

دو نظر کلی در انصراف وجود داشت

1-مرحوم آخوند در کفایه قول به انصراف به اکمل افراد را نقل کردند

استدلال به انصراف به اکمل افراد به این صورت است که اکمل افراد علت، علت انحصاری است و برای افاده مفهوم نیاز به اثبات علیت انحصاری در جمله شرطیه است و با انصراف به اکمل افراد انصراف به علیت انحصاری به اثبات می رسد که علیت انحصاری افاده مفهوم می کند .

انصراف به اکمل افراد را آخوند نمی پذیرند و بعضی در صغری اشکال کردند که علت انحصاری اکمل افراد علت نیست چون انحصار و عدم آن امری خارج از ذات است و علت غیر انحصاری به همان اندازه تام است که علت انحصاری تام است لذا تقسیم به انحصار و عدم انحصار خارج از ذات است و ربطی به کمال ذات ندارد لذا کمال ذات نمی تواند باشد .

2- انصراف به کثرت استعمال

چون عموما جمله شرطیه در علیت انحصاری به کار گرفته می شود با شنیدن جمله شرطیه انتفاء عند الانتفاء به ذهن خطور می کند این نوع انصراف را مرحوم آخوند می پذیرند

مرحوم آخوند سه قسم انصراف را در بحث دلالت صیغه امر بر وجوب مطرح می کنند گرچه در جای دیگر چهار نوع مطرح می کنند

الف)انصراف مستند به غلبه وجود

ب)اکمل افراد

ج)کثرت استعمال

تنها انصراف معتبر در نظر آخوند انصراف مستند به کثرت استعمال است محشین کفایه در توضیح کلام مرحوم آخوند ادعا کردند ایشان می خواهد بگوید غلبه و اکملیت افراد موجب انصراف نمی شود نه این که موجب انصراف می شود و اعتبار ندارد چون انصراف ظهور ساز است به همین دلیل عده ای به آخوند نسبت می دهند آخوند قائل به مفهوم داشتن جمله شرطیه است به دلالت انصرافی

طبق ظاهر کلام آخوند در مفاهیم کفایه ایشان قائل عدم افاده مفهوم شرط هستند لذا مرحوم صدر فرمودند آخوند هر چند در اصول قائل به عدم مفهوم هستند اما ارتکازا در فقه به مفهوم استدلال می کنند .

وجه جمع این تهافت ظاهری در کلام مرحوم آخوند این است که جمله شرطیه دلالت بر مفهوم به وضع و اطلاق نمی کند اما به انصراف دلالت بر مفهوم می کند البته نه به انصراف اکمل افراد بلکه انصراف به کثرت استعمال و کلام آخوند در کفایه ابایی از چنین استنادی ندارد و محتمل است این برداشت از کلام ایشان .

4-دلیل عقلی بر مفهوم (قاعده الواحد )

استنادبه قاعده الواحد بحثی ثبوت است لذا اگر در ابتدا مباحث مطرح شود بهتر است

گذشته از اشکالاتی که بر این قاعده به حسب اعتباری بودن وارد است تطبیقش در این بحث صحیح نیست لذا مدققین از اصولیین این قاعده را به عنوان وجهی بر استدلال بر مفهوم شرط عنوان نکرده اند

وجه استدلال با قاعده الواحد اثبات علیت انحصاری

چون این قاعده دلالت دارد اگر این شرط موجب جزاء شود احتمال وجود شرط دیگر معنایش این است که جزاء واحد از شرط متعدد شود در حالی که الواحد لا یصدر الا من الواحد جزاء واحد فقط از شرط واحد صادر می شود

تقریر این قاعده نیاز به مقدمه دیگر داشت که شرط ظهور دارد در این که به عنوانه شرط است نه این که مصداق شرط است و الا اگر مصداق شرط باشد منافاتی ندارد با این که مصداق دیگر از عنوان وجود داشته باشد و سبب حدوث جزاء شود و نقض الواحد نشود .

اما از این دلیل هم جواب دادیم

5-استدلال بر اثبات مفهوم شرط به روایات

در بعضی روایات و نصوص به مفهوم استناد شده است و ادل دلیل علی امکان شئ وقوعه .

روایات به سه قسم تقسیم می شوند

1-امام برای اثبات حکم شرعی استدلال کردند به مفهوم در جمله شرطیه در قرآن یا کلام معصوم دیگر مثل روایتی که فردی از عدم اجابت دعا سوال کرد و حضرت در جواب فرمودند اوفو بعهدی اوف بعهدکم و تعهد بندگان این است که الم اعهد یا بنی آدم الا تعبدوا الشیطان و با عدم التزام به عهد خود خداوند هم التزام به وفای به عهد ندارد که جواب سائل مفهوم آیه شریفه است که عدم وفاء به عهد نتیجه اش عدم وفای خداوند به عهدش است .

2-از امام حکمی سوال می شود و امام با جمله شرطیه جواب می دهند که جواب سائل از مفهوم استفاده می شود و نه منطوق.

3-سوال سائل به صورت مطلق است و امام در جواب به منطوق و مفهوم تصریح می کنند.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo