درس اصول استاد حمید درایتی
99/02/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط
ارکان اثبات مفهوم شرط و ادله قائلین و منکرین مفهوم مطرح شد جمع بندی و گزارشی از آراء اصولیین در ارتباط با مفهوم شرط مشهور اصولیین قائلند جمله شرطیه مفهوم دارد البته با اختلاف در کیفیت استفاده مفهوم اما عده ای قائلند جمله شرطیه مفهوم نداردقائلین به عدم افاده مفهوم1. از جمله منکرین مفهوم مرحوم آخوند هستند که قائلند جمله شرطیه نه به وضع و نه به اطلاق دلالت بر انحصار نمی کند البته ایشان می فرماید به صورت موردی بالقرینه احراز می شود مولی در مقام بیان علت انحصاری شرط برا ی جزاء است که در این مورد مفهوم مستفاد است اما این که قرینه عامه در اکثر جملات شرطیه وجود داشته باشد را نفی می کنند.
2. از جمله منکرین مرحوم اصفهانی است .ایشان می فرماید جمله شرطیه نه به وضع و نه به اطلاق دلالت بر مفهوم ندارد و ادات شرط وضع شده است برای این که مدخول خودش را موضع فرض و تقدیر قرار دهد نه نسبت التصاقیه توقفیه پس از شرط علیت مستفاد نیست چه رسد به انحصار.البته ایشان بر فرض قرینه بر وجود علیت انحصاری انتفاء عند الانتفاء و مفهوم را قبول دارند.
3. مرحوم امام نیز منکر افاده مفهوم از جمله شرطیه هستند.ایشان تمام ادله ای که بر اثبات مفهوم اقامه شده انکار می کنند و دلالت جمله شرطیه بر مفهوم به وضع و اطلاق را انکار می کنند.
از معاصرین در قید حیات نیز بعضی قائل به عدم افاده مفهوم هستند.این مبنی به معنی عدم مفهوم در هیچ جمله شرطیه نیست بلکه باقرینه بر علیت انحصاری ممکن است مفهوم افاده شود.قائلین به افاده مفهوم 1-آغا ضیاء قائل به مفهوم هستند البته با تفاوتی در مسیر استدلال با مشهور اصولیین .ایشان تکیه گاه بحث را اثبات سنخ حکم می دانند و علیت انحصاری شرط برای جزاء را مسلم می دانند و اگر علیت انحصاری نباشد حتی انتفاء شخص حکم به انتفاء شرط مفهوم نداشت چون شخص حکم ممکن است به علت دیگری موجود شود .2-مرحوم نائینی نیز قائل به مفهوم شرط هستند.ایشان علیت انحصاری شرط را وضعا نفی می کنند اما به اطلاق اوی و واوی تمسک می کنند و اثبات می کنند جمله شرطیه دارای مفهوم است و برای عدم افاده مفهوم نیاز به قرینه است چون مقتضای مقدمات حکمت و قرینه عامه افاده مفهوم است و جملات شرطیه عموما و غالبا دلالت بر مفهوم می کنند الا با وجود قرینه بر خلاف .3-مرحوم خوئی ایشان بعد از نقض و ابرامهایی که به ادله مفهوم شرط مطرح می کنند مفهوم را برای جمله شرطیه می پذیرند.مسیر ایشان در اثبات مفهوم شرط مختص به خود ایشان است و عقیده دارند بر اساس مبانی مشهور در بحث وضع و اخبار و انشاء نمی شود اثبات مفهوم کرد 4-مرحوم صدراز کلمات ایشان مستفاد است که دلالت جمله شرطیه بر مفهوم به وضع است و ادات شرط وضع شده است برای نسبت توقفیه و التصاقیه و نیازی به علیت انحصاری نیست بلکه صرف توقف جزاء بر شرط کافی است برای افاده مفهوم چه نسبت علیت باشد یا نه، دائمی باشد یا اتفاقی باشد مفهوم مستفاد است .در میان بزرگان نحوه دلالت جمله شرطیه ادعایی مرحوم صدر بر مفهوم قوی تر است از سایر ین چون ایشان دلالت را به وضع می دانند اما مرحوم نایینی به اطلاق می دانستند و مرحوم خوئی دلالت بر مفهوم را مبتنی بر دو مبنی کردند یک مبنا در بحث وضع و دیگری در بحث اخبار و انشاء که این دو مبنا مخالف مشهور است در حالی که فرمایش مرحوم صدر مبتنی بر مبنای مخالف نیست .5- مرحوم روحانیایشان به اطلاق مقامی استدلال می کنند بر افاده مفهوم که اطلاق دلالت دارد علت دیگری سبب پیدایش جزاء نخواهد بود.مثبتین و منکرین همه معتقدند از بعضی جملات شرطیه افاده مفهوم می شود و بعضی از جملات شرطیه افاده مفهوم نمی کنند و اختلاف در این است که آیا از اکثر موارد جملات شرطیه مفهوم مستفاد است؟ و یا از اکثر جملات استفاده مفهوم نمی شود به تعبیر دیگر این که آیا مفهوم به قرینه اثبات می رسد و یا خیر عدم افاده مفهوم نیاز به قرینه دارد .مرحوم صدر مدعی هستند دلالت جمله شرطیه بر مفهوم به وضع است و تمام جملاتی که دلالت بر مفهوم ندارند باید مجازی باشند لذا ایشان به مشکل بزرگتری بر خورد می کند اما کسانی که دلالت بر مفهوم را به اطلاق اثبات کردند در مواردی که مفهوم مستفاد نیست می توانند بگویند به خاطر وجود قرینه مقدمات حکمت تمام نیست و اطلاق شکل نگرفته است .اشکالی که به کلام ایشان مطرح است و خود جواب می دهند این است که گرچه فراوانی مجاز مشکلی فی نفسه ندارد اما مشکل این است که در استعمال مجازی تسامح و عنایت وجود دارد و با استعمال ادات شرط در بسیاری از موارد مفهوم افاده نمی شود و عنایتی هم وجود ندارد لذا این دلیل است بر این که جمله شرطیه به وضع دلالت بر مفهوم نکند ایشان خود جواب می دهند:در جایی که افاده مفهوم نمی شود شرط در نسبت توقفیه استعمال شده است اما با وجود استعمال در نسبت توقفیه و التصاقیه جزاء اطلاق ندارد لذا مفهوم افاده نمی شود .قول مختار
جمله شرطیه مفهوم دارد .گرچه جمله شرطیع بوضعه علیت انحصاری را افاده نمی کند اما باطلاقه علیت انحصاری مستفاد است .
تفسیر مرحوم بروجردی را پذیرفتیم و معتقدیم ادات شرط به وضع بر ربط علّی لزومی دلالت می کنند چه در مقام ثبوت چه در مقام اثبات اما انحصار از اطلاق مقامی مستفاد است بنابر این جملات شرطیه به اطلاق مقامی افاده مفهوم می کنند .
در مواردی مفهوم مستفاد نیست مثل جایی که جمله شرطیه در مقام بیان موضوع است و شرط به عنوان موضوع حکم مطرح شود.
