درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع : نسبت قاعده تبعیت با قاعده ملازمه (کلما حکم به العقل...):

ادامه کلام اصفهانی (قسمت چهارم): ادامه کلام در عقل عملی[1]

گذشت این که عده ای گفته بودند استحقاق ثواب و عقاب قرادادی است و عده ای گفته بودند نفس الامری است.

اصفهانی: حق قول دوم است کما علیه المشهور پس طبق این کلام لازم نیست که شارع دوباره امر کند بلکه همین حکم عقل کافی است و اگر عبد خلاف حکم عقل عمل کرد عقاب او صحیح است چون عقاب نفس الامری است و با عمل قبیح خود به خود عقاب به وجود می اید. بله اگر شخصی عقاب را قراردادی بداند لازم است که نهی ای از شارع برسد و مخالفت ان شود.

نکته ای که باید ثابت شود این است که ما می خواهیم از نهی عقلی به عقاب و مجازات شرعی برسیم پس باید اثبات شود که ذم شارع همان عقاب شارع است.

مرحوم اصفهانی می گوید: استحقاق ذم همان استحقاق عقاب و مجازات است چون حسن و قبح از اراء مشهوره است و عقلا اگر برای رعایت مصالح نوعیه صرفا به مذمت اکتفا کنند دیگر مصالح نوعیه رعایت نمی شود پس اگر حسن و قبح عقلی یا عقلایی را فهمیدم پس استحقاق مجازات را هم فهمیدم.

اشکال: همه حسن و قبح ها که به خاطر مصالح نوعیه نیست بلکه بعضی به خاطر اخلاق فاضله است یا رسیدن به کمال نفس، لذا تارک ان را مستحق عقاب نمی دانند بلکه به تارک ان گفته می شود: ادب را رعایت کن و به مقتضی ان عمل کن. پس کلام شما تنها استحقاق عقوبت را در مصالح نوعیه ثابت کرد نه همه احکام. پس به همین دلیل کلام شارع به امر و نهی از لغویت خارج می شود چون در بعضی موارد (مثل اخلاق فاضله) اثر دارد که جعل حکم شارع استحقاق عقوبت می اورد.

استاد: درست است که این بحث مرموم اصفهانی به اخلاق کشیده شد اما این خارج از موضوع علم فقه نیست چون موضوع علم فقه یعنی استخراج حکم شرعی از منابع خودش. تنها مشکلی که در این میان ممکن است که مطرح شود این است که اگر این طور است چرا علما از مستحبات و مکروهات بحث نمی کنند و دلیل ان هم این است که چون بحث از واجبات و محرامات که اهم است بحث بیشتری می طلبد و باید اول انها را برسی کرد لذا از مستحبات و مکروهات بحث نمی شود لذا علم اخلاق جدای از فقه نیست بلکه در فقه شیوه استنباط اموزش داده می شود و می توان با ان حکم واجب یا مستحب را کشف کرد. لذا اخلاق جزئی از فقه است نه علمی خارج از ان. پس به طور خلاصه می توان علم فقه را به دو بخش تقسیم کرد:

دستگاه: یعنی اولا فقه برای ما دستگاه می سازد یعنی ابزار استکشفاف.

فراورده: که بعد از ساخت دستگاه هر موضوعی در ان گذاشته شود فراوده متناسب با ان ایجاد می شود یعنی ابزار استکشاف می تواند چند برابر انچه که تولید کرده را تولید کند.

پس فقه دستگاه فقاهت را به ما می دهد و بخشی از فراورده های ان اما تمام ظرفیت ان تمام نشده است لذا در مسائل مستحدثه می توان موضوع جدید را در ان گذاشت و حکم ان را مشخص کرد پس همین طور است مستحبات و مکروهات و اخلاقیات و... مثلا نمی شود با روایت جعلی حکم مستحب را درست کرد و ...

بله علم کلام داخل در فقه نیست چون موضوع ان بحث عقلی است اما فقه استخراج حکم شرعی از منابع نقلی است.

کلام شهید صدر: حکم شرعی در موارد حکم عقلی منجر به تشکیل داعویت می شود چون ملاک در حکم عقل نظری و عملی یکی است پس حکم شرعی قابلیت این را دارد که تشدید داعویت کند پس در مواردی که حکم عقل وجود دارد جا دارد که شارع هم حکم شرعی تشریع کند چون تشدید انگیزه می کند

پس اشکال مرحوم اصفهانی که فرمود: حکم شارع در موارد حکم عقلی محرکیتی ندارد بلکه هر چه هست از حکم عقل است و الا حکم شارع به تنهایی نمی تواند محرکیتی ایجاد کند

اما شهید می فرماید:که این دو حکم عقل است نه یک حکم عقل یعنی عقل به دو دلیل تحریک می کند چنانچه که انسان گاهی یک انگیزه برای کاری دارد و گاهی دو انگیزه برای انجام یک عمل دارد و اثر این در جایی که مانعی پیش اید ظاهر می شود که گاهی یک انگیزه از بین می رود اما انگیزه دیگر باقی می ماند.پس مشکل اصفهانی لغویت بود و این اشکال از بین رفت.

لذا ایشان می فرماید: این که گفته می شود احکام ارشادی در جایی است که سابق بر ان حکم عقل باشد صحیح نیست چون صرف وجود حکم عقلی سابقا دلیل بر ارشادیت نیست بلکه شارع می تواند اعمال مولویت کند و تشدید انگیزه کند لذا می تواند مولوی باشد پس معیار حکم ارشادی این است که عقل حکم داشته باشد و شارع هم نمی تواند حکم کند ارشادی است مثل اطاعت که حکم شارع سر از تسلسل در می اورد

پس کلام ایشان مبتنی بر این است که داعی امری مشککی باشد لذا می شود دو داعی باشد و یک دیگر را تشدید کنند لذا اگر برای یک داعی مزاحمی بوجود امد داعی دیگر می تواند تاثیر گذار باشد.