درس خارج فقه استاد حمید درایتی

موضوع: ربا/ مستثنیات ربا/ ادامه روایت اول

23319- 1- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع لَيْسَ بَيْنَ الرَّجُلِ وَ وَلَدِهِ رِبًا وَ لَيْسَ بَيْنَ السَّيِّدِ وَ عَبْدِهِ رِبًا[1] .

فراز اول حدیث اول بیان شد.

سوالی باقی ماند که آیا این روایت شامل «جد» نیز می‌شود؟

اقوال در مساله:

    • برخی قائل اند فقط شامل پدر است(مانند محقق ثانی و شهیدین).

    • برخی نیز توقف کرده‌اند.

    • برخی قائل به عمومیت هستند. از آنجا که ولد شامل نوه نیز می‌شود، پس رجل نیز شامل جد است.

    • بسنده نمودن به پدر، احتیاطا(مانند صاحب جواهر و استاد درایتی)

آیا فقط پدر می‌تواند از فرزند ربا بگیرد یا فرزند نیز می‌تواند از پدر ربا بگیرد؟

مشهور می‌فرمایند تفاوتی نیست. کلمه «بین» مربوط به یک رابطه طرفینی است. چه فرزند از پدر چه پدر از فرزند. تنها مخالف ابن جنید اسکافی است. شاید استدلال ایشان همان تقدم لفظ رجل بر ولد است در روایت. شاید هم بحث ولایت باشد. قدر متیقن در جواز، گرفتن ربا توسط پدر از فرزند است.

نکته: مستثنیات ربا از اختصاصات امامیه است.

بررسی فراز دیگر روایت: لَيْسَ بَيْنَ السَّيِّدِ وَ عَبْدِهِ رِبًا

بحث ربا گرفتن مولی از عبد انحصارا یا رباگرفتن طرفین از یکدیگر مطرح است. چون محل ابتلاء نیست خیلی بحث نمی‌کنیم. به طور خلاصه اگر بگوییم عبد اصلا مالکیت ندارد، این مساله راسا منتفی است. مگر اینکه بگوییم عبد مکاتب مراد است.

23320- 2- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ لَيْسَ‌ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ‌ أَهْلِ‌ حَرْبِنَا رِبًا نَأْخُذُ مِنْهُمْ أَلْفَ دِرْهَمٍ بِدِرْهَمٍ وَ نَأْخُذُ مِنْهُمْ وَ لَا نُعْطِيهِم‌[2]

    • سند همان سند روایت اول است که ضعفش بیان شد.

    • صدوق همین روایت را مرسل نقل کرده است. برخی مرسلات قطعی صدوق و برخی نیز مطلق مرسلات وی را معتبر دانسته‌اند.

    • شیخ در تهذیب روایت اول و دوم را نقل کرده است که سندش همان سند کلینی است.

    • از باب اینکه مشایخ ثلاثه این روایت را نقل کرده‌اند، به حجیت نزدیک می‌شود.

    • از آنجا که روایت 3 و4 سند صحیح دارد، نمی‌شود جزما گفت مستند عمل اصحاب، آن دو روایت اول است تا در نتیجه ضعف آن دو، توسط عمل اصحاب جبران شود.

    • مسلمان می‌تواند از کافر حربی ربا بگیرد. البته تصریح است که ربا می‌گیریم ولی ربا نمی‌دهیم.

    • اهل حرب یعنی محارب بالفعل فقط یا کسی را که در دارالحرب ساکن است و محاربه ندارد را نیز شامل می‌شود؟

    • ما چند نوع کافر داریم:

    • ذمی(کفار اهل کتاب که در سرزمین ما زندگی می‌کنند)

    • معاهَد(در خارج از دارالاسلام هستند و معاهده‌ای بین ما و ایشان است که صلح را برقرار کرده است)

    • مستامن(امان گرفته اند و در سرزمین ما هستند و غیر اهل کتاب هستند)

    • حربی(آیا مطلق کافر غیر ذمی است یا کافری که با ما مشغول جنگ هستند؟)

    • قدر متیقن روایت، آنی است که در دارالحرب است و معاهده هم ندارند و جنگ بالفعل یا قوه دارند. روایات دیگر هم معلوم می‌کند کافر حربی کیست.

23321- 3- وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يس الضَّرِيرِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَيْسَ بَيْنَ الرَّجُلِ وَ وَلَدِهِ وَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ عَبْدِهِ وَ لَا بَيْنَ أَهْلِهِ رِبًا إِنَّمَا الرِّبَا فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ مَا لَا تَمْلِكُ قُلْتُ فَالْمُشْرِكُونَ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ رِبًا قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ: فَإِنَّهُمْ مَمَالِيكُ فَقَالَ إِنَّكَ لَسْتَ تَمْلِكُهُمْ إِنَّمَا تَمْلِكُهُمْ مَعَ غَيْرِكَ أَنْتَ وَ غَيْرُكَ فِيهِمْ سَوَاءٌ فَالَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُمْ لَيْسَ مِنْ ذَلِكَ لِأَنَّ عَبْدَكَ لَيْسَ مِثْلَ عَبْدِكَ وَ عَبْدِ غَيْرِكَ[3] .

«یس الضریر» توثیق صریح ندارد؛ ولی ممدوح هست خدمت امام بوده کتاب دارد. ما اعتماد می‌کنیم چون مهمل را قبول داریم. بلکه وی از مهمل بالاتر است و ممدوح است. آقای شبیری از باب نقل اجلاء به وی اعتماد می‌کنند. در هر صورت روایت به مبانی مختلف تصحیح می‌شود.

    • و لا بین اهله یعنی «ولا بینه و بین اهله»

    • این عبارت بین اهله در روایات قبل نبود و استثناء چهارم می‌شود.

    • آنچه مهم است این است که اهل کیست؟ مراد ولد نیست چون اول ولد را فرمودند. غیر ولد کیست؟ همسر است. در علم کلام، اهل لغتا و استعمالا بحث شده است که دامنه دار است. آنچه در کلام بحث شده به لحاظ قرائن است که شامل همسران رسول خدا نمی‌شود. و الا در لغت و استعمالات شامل همسران نیز میشود. روایت 5 این را تایید می‌کند.

    • اگر بگوییم کلمه بین دو طرفه است، جواز اخذ ربا بین زن و شوهر طرفینی می‌شود.

    • اهل، فقط زوجه دائمه است یا موقت را هم شامل می‌شود؟ قدر متیقن، زوجه موقته کوتاه مدت را شامل نمی‌شود. ولی طولانی مدت ها که باهم زندگی می‌کنند را شامل می‌شود. هر زوجه ای اهل نیست. ملاک عرف است.

    • انما الربا فی ما بینک و بین ما لاتملک. آنکه تو مالک امور او هستی و اختیار داری می‌کنی، بین شما ربا نیست. اگر این قاعده باشد، برخی ابهامات را حل می‌کند. مثلا اگر گفتیم جد ولایت دارد، پس ربا برایش جایز است. در هر حال این گزاره یا علت است یا قاعده عام است.

بر این اساس نسبت به زوجه موقت که تسلط و ولایت نداریم، کلا ربا جایز نیست. العله تعمم و تخصص.