درس خارج فقه استاد حمید درایتی
97/07/07
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: ربا/ ادامه دیرکرد/ بررسی روایات
روایات قابل بررسی پیرامون جریمه ی دیرکردروایت اولمُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالا فِي الرَّجُلِ يَكُونُ عَلَيْهِ الدَّيْنُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَيَأْتِيهِ غَرِيمُهُ فَيَقُولُ انْقُدْنِي مِنَ الَّذِي لِي كَذَا وَ كَذَا وَ أَضَعَ لَكَ بَقِيَّتَهُ أَوْ يَقُولُ انْقُدْ لِي بَعْضاً وَ أُمِدَّ لَكَ فِي الْأَجَلِ فِيمَا بَقِيَ عَلَيْكَ قَالَ لَا أَرَى بِهِ بَأْساً مَا لَمْ يَزْدَدْ عَلَى رَأْسِ مَالِهِ شَيْئاً يَقُولُ اللَّهُ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون[1] .
سند: صحیحه
طلبکار به بدهکار مراجعه میکند میگوید این مقدار از طلبم را نقد بده؛ من بقیه طلبم را میبخشم یا اینکه مدت را برای تو تمدید میکنم.
حضرت فرمود اشکالی ندارد مادامی که چیزی بر اصل پول افزوده نشود. مفهوم مخالف این است که اگر بر راس المال افزوده شود مشکل است. حضرت استناد کردند به آیه شریفه که فلکم رئوس اموالکم.
برداشتهایی از عباراتیکون علیه دین: این روایت اختصاص به بحث قرض ندارد.
الی اجل مسمی: این دین تاریخ دارد. در مواردی که تاریخ ندارد دین حال است. هرلحظه قابل مطالبه است.
فیاتیه غریمه: غریم قبل اجل آمده یا بعد آن؟ اگر پس از اجل آمده معنا ندارد بگوید بخشی را بده و بخشی را میبخشم. بلکه جایی معنا دارد که حق مطالبه ندارد یعنی قبل اجل. البته میتواند پس از اجل باشد نسبت به بدهکار بدحساب یا گرفتار. البته "امد لک فی الاجل" نشان میدهد قبل اجل مسمی آمده است. عموما هم این ادبیات مرتبط با قبل اجل است.
پس طلبکار قبل اجل آمده و دو پیشنهاد دارد برای اینکه بخشی از پول را نقد کند؛ یا بقیه راس المال بخشیده میشود یا اینکه راس المال تغییری نیابد اما مدت تمدید میشود.
نسب روایت با جریمه ی دیرکردموضوع روایت "امد لک فی الاجل" است. آقایان میفرمایند شما در موارد دین مالی نمیتوانید بیش از طلبتان را بگیرید. بند جریمه در هر قراردادی اشکال ندارد مگر نسبت به بخش دین مالی.
آیا حرمت زیاده که در روایت مطرح شد از باب ربا است؟اشکال: امام به مفهوم مخالف فرمودند "اری به باسا"؛ ولی نفرمودند که ربا است. چه بسا این حرمت از باب ربا نباشد.
جواب: استدلال امام بر حرمت به آیه ربا است. پس از باب ربا حرام است.
نظریه ی آقای صدر و دیگرانروایت میگوید "امد لک فی الاجل". ما در این جا داریم وی را مجاز به تاخیر میکنم. ولی در دیرکرد چنین نیست. در دیرکرد من راضی نیستم مالم دست توست. فرق است که ما در برابر امهال پول زیاده بگیریم یا در برابر جریمه ی تاخیر تادیه. پس مورد روایت این است که سود نگیر در برابر مهلتی که دادی. نه اینکه جریمه هم نگیر در برابر دیرکرد و بدون امهال.
در جریمه ی دیرکرد، بر "لکم رئوس اموالکم" نیز تحفظ شده است. جریمه دیرکرد افزوده شدن بر سرمایه نیست.
گروه اول (قول به حرمت جریمه ی دیرکرد)میفرمایند این شرطها مخالف کتاب است. "فلکم رئوس اموالکم"یعنی گرفتن هرگونه مازاد طلب به هر دلیل و علتی که باشد حرام است.
مختار استاد: فرمایش آقای صدر درست است. تنقیح مناط هم ممکن نیست. خصوصا اینکه در مورد روایت، طلبکار قبل اجل آمده و حق مطالبه نداشته است و در جریمه دیرکرد، بحث در بعد اتمام اجل است. در مورد استدلال امام به آیه نیز باید گفت فرمایشات اهل بیت گاهی اسکاتی است. همچنین جریمه دیرکرد الزاما افزایش راس المال نیست. مثل حسابهای قرض الحسنه که بانک وقتی سود میگیرد اشکالی ندارد؛ زیرا شخص ثالث است. پس باز هم فلکم رئوس اموالکم شاملش نمیشود.