درس خارج اصول استاد اشرفی

موضوع: تزاحم واجبین.

صحبت در تزاحم دو واجبی بود که یکی از آنها محتمل‌الاهمیه است.

عرض شد در صورتی که دو واجب از نظر زمانی متحد باشند، مرحوم میرزای نائینی می‌فرماید اگر در اینجا قائل به تخییر شرعی شویم مسئله داخل در کبرای بحث تعیین و تخییر شرعی و همان حکمی که در آنجا(از برائت یا اشتغال)گفتیم، خواهد بود.

اما اگر تخییر عقلی باشد، شکی در تقدم محتمل‌الاهمیه وجود ندارد زیرا در محتمل الاهمیه یقین به تقیید وجود ندارد و عندالشک در اطلاق و تقیید اصل عدم تقیید است، اما در طرف دیگر تقیید یقینی است، فلذا محتمل‌الاهمیه مقدم بر دلیل دیگر خواهد بود.

ولی استاد خویی به مرحوم میرزا اشکال می‌فرمایند که: فعلیت مخصوص واجب محتمل‌الاهمیه است، و در این مسئله فرقی بین قول به تخییر عقلی یا شرعی در مقام نخواهد بود. اما اگر بین این دو واجب تقدم تاخر زمانی وجود داشت، اگر واجب معلق را پذیرفتیم لامحاله محتمل‌الاهمیه مقدم است، و اما اگر واجب معلق را نپذیرفتیم طبعاً قدرت صرف در واجب مقدم می‌شود، الا اینکه قائل به وجود ملاک در واجب مؤخر شویم که بازهم محتمل‌الاهمیه مقدم می‌گردد.

نکته: فرق میان تخییر شرعی و تخییر عقلی در این دو جمله ظاهر می‌شود.

تخییر شرعی: اختر أحدهما

تخییر عقلی: أفعل هذا ان ترکت ذاک و افعل ذاک ان ترکت هذا.

مخفی نماند: که تقیید خطاب به ترک طرف مقابل نیز فعل شارع است و عقل آن را کشف می‌کند همانگونه که تخییر شرعی را کشف می‌نمود، و فرق مجرد کیفیت رفع تنافی است که یک واجب تخییری یا دو واجب مشروط.

ثمره تخییر شرعی و عقلی.

چنانچه شخصی یکی از دو طرف را انجام داد عقابی نخواهد داشت زیرا مفروض این است که هر دو مقدور نیست.

و چنانچه دو طرف را ترک نمود آیا مستحق یک عقاب است یا دو عقاب، ثمره دو قول (تخییر شرعی و عقلی)؟

پاسخ :بنا بر قول واجب تخییری یک عقاب مستحق است زیرا مخالفة یک تکلیف نموده و آن (وجوب تخییری) و أما بنا بر قول تخییر عقلی دو عقاب مستحق است زیرا تخییر عقلی عبارت است از دو واجب مشروط و چون هر دو را ترک نموده هر دو وجوب فعلی شده بنابراین دو تکلیف را مخالفت نموده و مستحق دو عقاب خواهد بود.

اگر دو واجبی که به لحاظ ملاک باهم مساوی بودند و تقدم و تاخر زمانی بینشان بود با یکدیگر مزاحم شدند، کدام یک را باید مقدم نمود؟

مرحوم نائینی قائلند به اینکه ولو متأخر را دارای امر و ملاک هم بدانیم بازهم متقدم زمانی مقدم است، زیرا وجوب واجب موخر مشروط به عدم اتیان به واجب مقدم است و فرض این است که مکلف هیچ عذری در ترک اتیان واجب مقدم ندارد.

اما مرحوم استاد می‌فرماید همانطور که صرف قدرت در واجب مقدم لازم است، عقل میگوید تحفظ بر ملاک واجب موخر هم لازم است، فلذا موجبی برای اینکه حتماً قدرت را بر واجب مقدم زمانی صرف کنیم نیست بلکه باید قائل به تخییر گردیم.

استاد: به نظر ما در این مسأله حق با مرحوم میرزاست؛ زیرا هیچ موجبی برای تحفظ قدرت نسبت به واجب مقدم وجوب ندارد.