درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: کتابُ الطَّهارة، أحکام ماء المطر.

قال السیّد ره فی العروة: فصل في بيان حكم ماء المطر، ماء المطر حال تقاطره من السماء كالجاري فلا ينجّس ما لم يتغيّر و إن كان قليلاً سواء جرى من الميزاب أو على وجه الأرض أم لا، بل و إن كان قطرات بشرطِ صدق المطر عليه و إذا اجتمع في مكان و غسل فيه النجس طهر و إن كان قليلاً لكن ما دام يتقاطر عليه من السّماء.[1]

ترجمه: فصل چهارم در بيان حكم آب باران است، آب باران هنگام بارش مثل آب جارى بوده و حکم آن را دارد بنابراین با ملاقات نجس متنجّس نمى‌شود اگر چه قليل باشد مادامى كه متغيّر به یکی از أوصاف ثلاثه نجس نشود، و در این جهت فرقی نیست که بر ناودان يا بر روى زمين جارى بشود یا جاری نشود بلكه اگر به صورت قطراتى از آسمان ببارد همین حکم را دارد مشروط به این كه عرفاً آب باران بر آن صادق باشد و اگر آب باران در جايى جمع شود و متنجّس در آن شسته شود، پاك خواهد شد گر چه آب جمع شده به مقدار قليل باشد به شرط آن که باران در حال بارش باشد.

یوم الشروع درسی مصادف با روز اول ماه شعبان المعظم شده است، به حسب روایت مفصلی که مرحوم شیخ عباس قمی ره در مفاتیح ذکر نموده روز اول شعبان روزی است که بندگان إلهی به وسیله اعمال صالحه متوسل به شجره طوبی می شوند از آن جا که رسول الله فرمودند: «كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ» یعنی هر عمل پسندیده در شرع مقدّس إسلام که أمر بدان شده به منزله صدقه دادن است، حال چون علما، فقها و محدثین امامیه حق بزرگی برگردن ما دارند چرا که علوم أهل بیت را بعد از گذشت 14 قرن به عنوان ودیعه به دست ما سپردند تا از این ودیعه و منابع با ارزش روایی إن شاء اللّه بتوانیم أحکام إلهی را استخراج نماییم، به قصد صدقه در این روز یک حمد و سه قل هو الله به همراه سه صلوات قرائت کرده و ثواب آن را به ارواح این بزرگان هدیه میکنیم.

بحث از آب قلیل و آب کر به اتمام رسید در آب کر، هم از حیث صغری بحث نمودیم که حد آب کر چیست و به چه مقدار از آب حاصل می شود و هم از حیث کبری یعنی از حکم آب کر بحث نمودیم که با ملاقات نجس منفعل نشده و مطهر غیر است سخن فعلی ما در آب باران است مرحوم صاحب عروه ره می فرماید آب باران اگر چه به مقدار قلیل باشد حکم آب جارى را داشته و با ملاقات نجس منفعل نشده بلکه مطهر غیر است مشروط به این که متغيّر به احد أوصاف ثلاثه نجس نشود و باران نیز در حال بارش باشد به حدی که عرفا بر آن باران صادق باشد «نه این که باران به صورت قطره ای و نم نم ببارد» البته آب باران با آب جاری در حکم فی الجمله فرقی دارد که بعدا إن شاء اللّه خواهد آمد.

در بین شیعه و سنی این مسأله إجماعی است که آب باران فی الجمله عاصمیت دارد یعنی با ملاقات نجس منفعل نشده بلکه مطهر غیر است مادامی که متغیّر به یکی از أوصاف ثلاثه نجس نشود اگر چه در برخی از خصوصیّات و کیفیات و شرائط عاصمیت در آب باران بین فقها إختلاف است مثل این که: آیا در عاصمیت آب باران جریان آن بر روی زمین معتبر است یا این که به صرف بارش باران ولو به صورت نم نم و بدون جریان بر روی زمین، أحکام آب باران بر آن مترتّب می شود؟ آیا در عاصمیت آب باران استمرار بارش شرط است یا خیر؟ برای روشن شدن مطلب إبتدا روایات وارده در مسأله را بررسی می کنیم اولین روایتی که در کلمات فقها مورد استشهاد واقع شده مرسله کاهلی است:

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْكَاهِلِيِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ يَسِيلُ عَلَيَّ مِنْ مَاءِ الْمَطَرِ أَرَى فِيهِ التَّغَيُّرَ وَ أَرَى فِيهِ آثَارَ الْقَذَرِ فَتَقْطُرُ الْقَطَرَاتُ عَلَيَّ وَ يَنْتَضِحُ عَلَيَّ مِنْهُ وَ الْبَيْتُ يُتَوَضَّأُ عَلَى سَطْحِهِ فَيَكِفُ عَلَى ثِيَابِنَا قَالَ مَا بِذَا بَأْسٌ لَا تَغْسِلْهُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ يَرَاهُ مَاءُ الْمَطَرِ فَقَدْ طَهُرَ.[2]

به مقتضای إطلاق «کُلُّ شَيْ‌ءٍ يَرَاهُ مَاءُ الْمَطَرِ فَقَدْ طَهُرَ» هر آن چه چه آب باران بر آن ببارد طاهر می شود و اگر این إطلاق مورد پذیرش واقع شود دایره اش بسیار وسیع بوده و شامل می شود حتی موردی را که نجاست غالب بوده و موجب تغییر آب باران به یکی از أوصاف ثلاثه نجس شود لکن چون روایت مذکور به جهت ارسال ضعیف السند است نمی توان به إطلاق آن تمسّک نمود و از طرفی طبق روایاتی که قبلاً گذشت هر آبی که متغیّر به یکی از أوصاف ثلاثه نجس شود متنجّس می شود.

اگر چه در برخی از خصوصیّات آب باران إختلاف است مثل این که برخی عاصمیت آب باران را مشروط به جریان آن بر روی زمین دانسته در مقابل برخی دیگر جریان را شرط ندانسته اند با وجود این اختلاف، دو أمر در آب باران مسلّم است:

اول: آب باران در صورتی عاصمیت داشته و مطهر للغیر است که متغیّر به یکی از أوصاف ثلاثه نجس نشود.

دوّم: عاصمیت آب باران تنها در صورت بارش باران از آسمان است بنابراین اگر بارش باران متوقف شده و آب باران در جایی جمع شود دیگر حکم آب باران را نخواهد داشت در نهایت آب جمع شده اگر به مقدار کر باشد حکم آب کر را خواهد داشت و اگر به مقدار قلیل باشد حکم آب قلیل را داشته و به مجرّد ملاقات با نجس متنجّس می شود این دو أمر مسلّم است ولی این که آیا در عاصمیت آب باران جریان آن بر روی زمین شرط است یا خیر، مسأله اختلافی است برای روشن شدن مطلب روایات باب بررسی می شود اولین روایتی که أستاد خویی ره در این خصوص ذکر نموده صحیحه هشام بن حکم است:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي مِيزَابَيْنِ سَالا أَحَدُهُمَا بَوْلٌ وَ الْآخَرُ مَاءُ الْمَطَرِ فَاخْتَلَطَا فَأَصَابَ ثَوْبَ رَجُلٍ لَمْ يَضُرَّهُ ذَلِكَ. [3]

إمام صادق در مورد دو ناودان متّصل به یک بام که از یکی آب باران و از دیگری بول جاری شده و سپس با هم مخلوط شده است، فرمودند چنانچه این آب به لباس شخصی ملاقات کند موجب نجاست لباس نمی شود.

این روایت اگر چه به حسب إطلاق شامل می شود موردی را که مقدار آب باران کمتر از بول بوده به طوری که موجب تغییر به احد أوصاف ثلاثه نجس شود لکن طبق روایات دیگر این روایت مقید می شود به موردی که مقدار بول غلبه بر آب باران نداشته باشد تا این که موجب تغییر آب باران به أحد أوصاف ثلاثه نجس شود در نتیجه تنها شامل موردی می شود که آب باران غلبه بر بول داشته و بول در آن مستهلک شود و قاعدتا هم اینطور است که اگر پشت متنجّس به بول شده باشد مقدار بول کمتر از مقدار آب باران است و ظاهراً مورد روایت ناظر به همین مورد متعارف بوده است.

از این روایت برخی إستفاده کرده اند که عاصمیت آب باران و مطهریت آن للغیر در فرضی است که آب باران برسطح زمین جاری شود «سَالا أَحَدُهُمَا بَوْلٌ وَ الْآخَرُ مَاءُ الْمَطَرِ» بر این أساس برخی از بزرگان قید جریان را معتبر دانسته اند و بعداً خواهیم گفت که این شرط در عاصمیت آب باران لازم نیست.

صحیحه هشام بن سالم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا‌ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ السَّطْحِ يُبَالُ عَلَيْهِ فَتُصِيبُهُ السَّمَاءُ فَيَكِفُ فَيُصِيبُ الثَّوْبَ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ مَا أَصَابَهُ مِنَ الْمَاءِ أَكْثَرُ مِنْهُ.[4]

هشام بن سالم از إمام صادق سؤال كرد در مورد سطح بام متنجّس به بول که آب باران بر آن باريده شده است سپس از زير سقف آب قطره قطره چکیده و به لباس فرد إصابت کرده است، حكم این لباس چيست؟ حضرت فرمودند اشكالى ندارد «لباس محکوم به طهارت است» در صورتی که آب باران بر بول غلبه داشته باشد «به طوری که بول در آب مستهلک شده باشد».

مرحوم أستاد خویی ره می فرماید فرض مسأله در جایی است که آب باران شدید بوده و در سقف نفوذ کرده و از زیر سقف به لباس شخص چکیده است زیرا سابقاً سقف ها از کاه گل بوده و آب باران در آن تا حدود سه سانت نفوذ می کرده است این روایت دلالت دارد بر این که آب باران موجب تطهیر متنجّس می شود در صورتی که آب باران غلبه بر نجاست داشته باشد «لَا بَأْسَ بِهِ مَا أَصَابَهُ مِنَ الْمَاءِ أَكْثَرُ مِنْهُ» و إطلاق دارد أعم از این که آب باران به مقدار کر باشد یا به مقدار قلیل در نتیجه در عاصمیت آب باران طبق این روایت لازم نیست که به اندازه کر باشد بلکه آن چه لازم است غلبه آب باران بر نجاست است به طوری که نجس در آن مستهلک شود.

صحیحه علی بن جعفر: عَن عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى عَنِ الْبَيْتِ يُبَالُ عَلَى ظَهْرِهِ وَ يُغْتَسَلُ فِيهِ مِنَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ يُصِيبُهُ الْمَاءُ أَ يُؤْخَذُ مِنْ مَائِهِ فَيُتَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ فَقَالَ إِذَا جَرَى فَلَا بَأْسَ بِهِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَمُرُّ فِي مَاءِ الْمَطَرِ وَ قَدْ صُبَّ فِيهِ خَمْرٌ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ هَلْ يُصَلِّي فِيهِ قَبْلَ أَنْ يَغْسِلَهُ فَقَالَ لَا يَغْسِلُ ثَوْبَهُ وَ لَا رِجْلَهُ وَ يُصَلِّي فِيهِ وَ لَا بَأْسَ بِهِ..[5]

علىّ بن جعفر از برادرش موسى بن جعفر سؤال كرد از بام خانه‌اى که در آن بول يا غسل جنابت شده است«و طبعاً هنگام تطهیرِ بدن، بام ملوّس و آلوده به منی شده است» اگر آب باران بر آن باریده و جاری شود آیا مي توان از آن آب وضو گرفت یا خیر؟ حضرت فرمودند اگر آب جاري شود، اشكالی ندارد و نيز از آن حضرت سؤال كرد از مکانی كه خمر در آنجا ريخته شده و سپس باران بر آن باریده شده است اگر لباس فرد به آن إصابت كند آيا مي تواند با آن لباس نماز بخواند یا خیر؟ حضرت فرمودند لازم نیست لباس و پای خود را تطهير كند و می تواند بدون هیچ محذوری در آن لباس نماز بخواند.

أستاد خویی می فرماید اگر چه در این روایت کلمه جریان ذکر شده است «إِذَا جَرَى فَلَا بَأْسَ» لکن جریان بما هو هو در عاصمیت آب باران نقشی ندارد تا این که بگوییم اگر آب باران در زمین نفوذ کند حکم آب باران را ندارد بلکه آن چه معتبر است این که آب باران به مقداری باشد که به تمام سطح بام ببارد.

در ادامه راوی سؤال می کند «سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَمُرُّ فِي مَاءِ الْمَطَرِ وَ قَدْ صُبَّ فِيهِ خَمْرٌ» اگر آب باران بر زمینی ببارد که خمر در آن ریخته شده است در صورت ملاقات لباس با آن زمین آیا می توان در آن لباس نماز خواند؟ حضرت در جواب فرمودند در آن لباس نماز بلا مانع یعنی نیازی به شستن ندارد قاعدتاً فرض روایت در جایی است که آب باران بر خمر نجس باریده و مقدار خمر نیز کمتر از آب بوده است یعنی آب باران غالب بر خمر بوده بطوری که خمر در آن مستهلک شده است.

از مجموع این روایات إستفاده می شود که اگر غلبه با آب باران باشد و نجس در آن مستهلک شود آب باران این خصوصیّت را دارد که با ملاقات نجس منفعل نمی شود بلکه مطهر غیر است مطلقاً أعم از این که حجم آب به مقدار کر باشد یا به مقدار قلیل ولی اگر نجس غالب بر آب باران باشد به طوری که موجب تغییر آب باران به أحد أوصاف ثلاثه نجس شود در این صورت عاصمیت نداشته و مطهر للغیر نخواهد بود بلکه خود نیر متنجّس می شود.

مرحوم شیخ طوسی ره به حسب عبارتی که از ایشان نقل شده جریان باران از ناودان را شرط در عاصمیت آب باران دانسته است لکن جریان باران از ناودان قطعاً خصوصیّت ندارد اگر چه برخی نفس جریان را در عاصمیت آب باران شرط دانسته اند طبق این نظریّه اگر آب باران روی بامی ببارد که از کاه گل بوده و خاصیت جذب آب را دارد و طبعا در إبتدای بارش، جریان ندارد چنین آبی معتصم نخواهد بود حال سؤال این است که آیا جریان فعلی شرط در عاصمیت آب باران است یا این که جریان تقدیری آب باران نیز کافی است؟ یعنی اگر این مقدار آب باران بر زمین سفت و سخت می بارید جاری می شد همین جریان تقدیری در عاصمیت آب باران کافی است.

از روایت صحیحه علی بن جعفر إستفاده می شود که تحقّق این شرط در عاصمیت آب باران لازم است «إِذَا جَرَى فَلَا بَأْسَ» مقتضای مفهوم جمله شرطیه آن است که در صورت عدم جریان، آب باران مطهر غیر نمی باشد حال آیا می توان از مجموع روایات شرط جریان را إستفاده نمود یا خیر؟ سیاتی البحث عنه ان شاءالله.