< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

97/09/10

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کتابُ الطّهارة، أحکام الماء المطلق، إنفعال الماء بتغییر اوصافه الثلاثه.

المسألة التاسعه: الماء المطلق بأقسامه حتّى الجاري منه ينجّس إذا تغيّر بالنجاسة في أحد أوصافه الثلاثة من الطعم و الرائحة و اللون، بشرط أن يكون بملاقاة النجاسة؛ فلا يتنجّس إذا كان بالمجاورة، كما إذا وقعت ميتة قريباً من الماء فصار جائفاً؛ و أن يكون التغيّر بأوصاف النجاسة دون أوصاف المتنجّس، فلو وقع فيه دبس نجس فصار أحمر أو أصفر لا ينجّس إلّا إذا صيّره مضافاً؛ نعم، لا يعتبر أن يكون بوقوع عين النجس فيه، بل لو وقع فيه متنجّس حامل لأوصاف النجس فغيّره بوصف النجس تنجّس أيضاً و أن يكون التغيير حسّيّاً، فالتقديريّ لا يضرّ، فلو كان لون الماء أحمر أو أصفر فوقع فيه مقدار من الدم كان‌ يغيّره لو لم يكن كذلك، لم ينجّسو كذا إذا صُبّ فيه بول كثير لا لون له، بحيث لو كان له لون غيّره، و كذا لو كان جائفاً فوقع فيه ميتة

كانت تغيّره لو لم يكن جائفاً، و هكذا ففي هذه الصور ما لم يخرج عن صدق الإطلاق محكوم بالطّهارة على الأقوى.[1]

ترجمه مرحوم محدث قمی ره: جميع أقسام آب مطلق، حتى جارى، نجس مى‌شود هر گاه تغيير كند يكى از أوصاف ثلاثه او، كه آن طعم و بو و رنگ باشد به نجاست، به چند شرط: يكى آن كه تغيّر به سبب ملاقات با نجاست باشد و اما هر گاه به سبب مجاورت با آن نجس تغيير كند، نجس نمى‌شود مثل آن كه در كنار آب، مردارى افتاده باشد و آب به سبب مجاورت، بوى مردار برداشته باشد. و شرط ديگر آن كه تغيير به أوصاف نجاست باشد نه به أوصاف متنجّس، پس اگر شيرۀ نجس در آب ريخته شود و رنگ آن سرخ يا زرد شود، نجس نمى‌شود مگر آن كه او را مضاف سازد.

بلى، اگر به ملاقات متنجّس، متغيّر شود به وصف نجس، نجس مى‌شود. و شرط سوم آن كه تغيير، حسى باشد پس تغيير تقديرى عيبى ندارد. مثل آن كه رنگ آب سرخ يا زرد باشد و مقدارى خون در آن بريزد كه حساً آن را تغيير ندهد و اگر چه خون به قدرى باشد كه اگر رنگ آب سرخ يا زرد نبود او را تغيير مى‌داد و هم چنين است، هر گاه بول بسيارى كه رنگ نداشته باشد در آب بريزد كه اگر رنگ مى‌داشت آن را تغيير مى‌داد. يا آن كه آب بد بو باشد و مردارى در آن بيفتد كه اگر آب بد بو نبود آن را تغيير مى‌داد، پس در‌جميع اين صورت‌ها، مادامى كه آب از صدق إطلاق خارج نشده، محكوم به طهارت است بنابر اقوى.[2]

سخن منتهی شد به مسأله نهم از مسائل طهارت، مرحوم صاحب عروه در این مسأله می فرماید آب مطلق به تمام أقسام ثلاثه آن در صورتی که یکی از أوصاف ثلاثه نجس یعنی لون، طعم و رنگ نجس را به خود بگیرد متنجّس خواهد شد و اما أقسام ثلاثه آب مطلق: یک قسم آن آبی است که عاصم بوده و دارای مادّه باشد مثل آب چاه، قسم دوّم آبی است که فاقد مادّه

بوده ولی عاصم است که مراد همان آب کر است، قسم سوم آبی است که نه مادّه دارد و نه عاصم است یعنی آب قلیل.

در این جهت بین شیعه و سنی إتّفاق نظر است و أهل سنت از رسول الله مرسلاً نقل کرده اند که هر آبی که با نجس ملاقات کند و طعم، بو و یا رنگ آن تغییر کند متنجّس شده و إستفاده از آن برای کارهای مشروط به طهارت صحیح نیست: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ الْمَاءَ لَا يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَى رِيحِهِ وَ طَعْمِهِ وَ لَوْنِهِ.[3]

ابن ادریس ره نیز در این زمینه روایتی را به صورت مرسل نقل نموده وإدّعا می کند که مفاد آن متفق علیه بین شیعه و سنی است: جَعْفَرُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ سَعِيدٍ الْمحقّق فِي الْمُعْتَبَرِ قَالَ: قَالَ  خَلَقَ اللَّهُ الْمَاءَ طَهُوراً لَا يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا غَيَّرَ لَوْنَهُ أَوْ

طَعْمَهُ أَوْ رِيحَهُ. قال صاحب الوسائل ره: رَوَاهُ ابْنُ إِدْرِيسَ مُرْسَلًا فِي أوّل السَّرَائِرِ وَ نَقَلَ أَنَّهُ مُتَّفَقٌ عَلَى رِوَايَتِهِ.[4]

مضمون این روایت در کتاب دعائم الإسلام نیز آمده است:

دَعَائِمُ الْإسلام، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ  قَالَ: فِي الْمَاءِ الْجَارِي يَمُرُّ بِالْجِيَفِ وَ الْعَذِرَةِ وَ الدَّمِ يُتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ يُشْرَبُ وَ لَيْسَ يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ مَا لَمْ يَتَغَيَّرْ أَوْصَافُهُ طَعْمُهُ وَ لَوْنُهُ وَ رِيحُهُ.[5]

مرحوم أستاد خویی ره می فرماید اگر کسی در سند دو روایت أوّل به جهت ارسال تشکیک نماید مفاد این دو روایت در حد تواتر در روایات متعدّد دیگری ذکر شده که به سه طائفه تقسیم می شوند:

الطائفة الأوّلى: یک دسته از روایات حکم تنجّس آب را با تغییر أوصاف ثلاثه آن، روی مطلق آب برده است و اسمی از جاری، کر، قلیل و یا کثیر نبرده است از جمله این روایات:

صحيحة حريز: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْمُفِيدِ عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ قَالَ: كُلَّمَا غَلَبَ الْمَاءُ عَلَى رِيحِ الْجِيفَةِ فَتَوَضَّأْ مِنَ الْمَاءِ وَ اشْرَبْ فَإِذَا تَغَيَّرَ الْمَاءُ وَ تَغَيَّرَ الطَّعْمُ فَلَا تَوَضَّأْ مِنْهُ وَ لَا تَشْرَبْ.[6]

موثقة سماعة: بِالْإِسْنَادِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَمُرُّ بِالْمَاءِ وَ فِيهِ دَابَّةٌ مَيْتَةٌ قَدْ أَنْتَنَتْ قَالَ إِذَا كَانَ النَّتْنُ الْغَالِبَ عَلَى الْمَاءِ فَلَا يَتَوَضَّأْ وَ لَا يَشْرَبْ. [7]

الطائفة الثانية: دسته دوّم روایاتی است که حکم تنجّس را روی آب هایی برده که دارای مادّه نیستند مثل آب کر.

صحيحة عبد اللّٰه بن سنان: عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ غَدِيرٍ أَتَوْهُ وَ فِيهِ جِيفَةٌ فَقَالَ إِنْ كَانَ الْمَاءُ قَاهِراً وَ لَا تُوجَدُ مِنْهُ الرِّيحُ فَتَوَضَّأْ.[8] غدیر آب هایی است که در بیابان و در سنگلاب ها جمع می شود.

روایت زرارة : مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عمن أَبُی جَعْفَرٍ  قَالَ: إِذَا كَانَ الْمَاءُ أَكْثَرَ مِنْ رَاوِيَةٍ لَمْ يُنَجِّسْهُ شَيْ‌ءٌ تَفَسَّخَ فِيهِ أَوْ لَمْ يَتَفَسَّخْ إِلَّا أَنْ يَجِي‌ءَ لَهُ رِيحٌ تَغْلِبُ عَلَى رِيحِ الْمَاءِ. [9]

«راویه» ظروفی هستند که قریب به هزار رطل آب در آن ها جای می گیرد.

رواية حريز: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يَاسِينَ الضَّرِيرِ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْمَاءِ النَّقِيعِ تَبُولُ فِيهِ الدَّوَابُّ فَقَالَ إِنْ تَغَيَّرَ الْمَاءُ فَلَا تَتَوَضَّأْ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ تُغَيِّرْهُ أَبْوَالُهَا فَتَوَضَّأْ مِنْهُ وَ كَذَلِكَ الدَّمُ إِذَا سَالَ فِي الْمَاءِ وَ أَشْبَاهُهُ.[10]

صدر روایت مذکور به إطلاق شامل حیوانات حلال گوشت مثل گاو گوسفند نیز می شود و این در حالی است که تغییر آب به بول حیوانات حلال گوشت موجب برای نجاست آب نمی شود و اما علّت این که در کنار نجاساتی مثل دم ذکر شده إحتمالاً به جهت تقیه بوده است چرا که برخی از أهل سنت به نجاست در این مورد نیز معتقدند و اما مراد از نقیع چنان که در المنجد ذکر شده، آبی است که در بیابان پیدا شده و از زمین می جوشد أستاد خویی ره می فرماید مراد از نقیع آب نزح شده از چاه است.

الطائفة الثالثة: دسته سوم روایاتی است که حکم تنجّس را روی آب های دارای مادّه برده است:

صحيحة محمد بن إسماعيل بن بزيع: عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنِ الرِّضَا قَالَ: مَاءُ الْبِئْرِ وَاسِعٌ لَا يُفْسِدُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا أَنْ يَتَغَيَّرَ.[11]

در نتیجه تغییر آب مطلق به یکی از أوصاف ثلاثه نجس، بلا شک طبق روایات موجب برای إنفعال و نجاست آن خواهد شد.

در ضمن این مسأله چند فرع دیگر نیز مطرح شده است:

فرع أوّل: تغییری که در آب مطلق موجب برای نجاست آن می شود آیا تغییر به یکی از أوصاف ثلاثه یعنی لون و طعم و بوی آن است چنان که بسیاری از فقهاء بدان قائل شده و مرحوم صاحب عروه ره نیز در متن عروه بیان نموده است «الماء المطلق...ينجّس إذا تغيّر بالنجاسة في أحد أوصافه الثلاثة من الطعم و الرائحة و اللون» یا این که تغییر تنها إختصاص به تغییر در دو صفت دارد یعنی طعم و ریح، صاحب مدارک ره مدّعی شده که مستفاد از روایات إختصاص به دو مورد أوّل دارد و شامل تغییر بوسیله رنگ نمی شود.[12]

جواب أستاد أشرفی : در برخی از روایات تصریح شده به این که تغییر آب مطلق بوسیله رنگ نجس موجب برای نجاست آب است و در برخی دیگر روایات تغییر آب بوسیله خصوص خون، موجب برای نجاست ذکر شده است و از طرفی تغییر بوسیله خون عرفاً بواسطه رنگ خون حاصل می شود، هذا أوّلاً و ثانیاً چنان که مرحوم أستاد خویی ره إدّعا نموده تغییر لون نجس در آب همیشه ملازم با تغییر طعم و بوی آن است و اما برخی از روایات که تصریح دارد به تنجّس آب مطلق بوسیله خصوص دم و یا به بوسیله تغییر رنگ آن:

دَعَائِمُ الْإسلام، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ: فِي الْمَاءِ الْجَارِي يَمُرُّ بِالْجِيَفِ وَ الْعَذِرَةِ وَ الدَّمِ يُتَوَضَّأُ مِنْهُ وَ يُشْرَبُ وَ لَيْسَ يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ مَا لَمْ يَتَغَيَّرْ أَوْصَافُهُ طَعْمُهُ وَ لَوْنُهُ وَ رِيحُهُ.[13]

در این روایت و روایت بعدی تصریح شده که تغییر آب جاری و حوض های بزرگ آب بوسیله اتّصاف به رنگ نجس موجب

برای نجاست و إنفعال آب است.

بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ الْحِيَاضِ يُبَالُ فِيهَا قَالَ لَا بَأْسَ إِذَا غَلَبَ لَوْنُ الْمَاءِ لَوْنَ الْبَوْلِ.[14]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ فِي بَصَائِرِ الدَّرَجَاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ يَعْنِي الْبَرْمَكِيَّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: أَتَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  أَسْأَلُهُ فَإبتدانِي فَقَالَ إِنْ شِئْتَ فَسَلْ يَا شِهَابُ وَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْنَاكَ بِمَا جِئْتَ لَهُ قُلْتُ أَخْبِرْنِي قَالَ جِئْتَ تَسْأَلُنِي عَنِ الْغَدِيرِ يَكُونُ فِي جَانِبِهِ الْجِيفَةُ أَتَوَضَّأُ مِنْهُ أَوْ لَا قَالَ نَعَمْ قَالَ تَوَضَّأْ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ إِلَّا أَنْ يَغْلِبَ «الْمَاءَ الرِّيحُ فَيُنْتِنَ» ‌وَ جِئْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْمَاءِ الرَّاكِدِ «مِنَ الْكُرِّ مِمَّا لَمْ يَكُنْ فِيهِ تَغَيُّرٌ أَوْ رِيحٌ غَالِبَةٌ- قُلْتُ فَمَا التَّغَيُّرُ» قَالَ الصُّفْرَةُ « تغییر رنگ» فَتَوَضَّأْ مِنْهُ وَ كُلُّ مَا غَلَبَ [عَلَيْهِ] َثْرَةُ الْمَاءِ فَهُوَ طَاهِرٌ.[15]

فرع دوّم: تغییر أوصاف ثلاثه آب مطلق که موجب برای تنجّس آن می شود آیا باید بوسیله ملاقات با خود نجس باشد یا این که تغییر اگر بواسطه مجاورت با نجس هم حاصل شود موجب برای نجاست آن خواهد شد، برخی قائل شده اند که تغیّر أوصاف ثلاثه آب اگر بوسیله مجاورت با نجس هم حاصل شود موجب برای نجاست آن خواهد شد مثلاً اگر میته حیوانی مدتی در مجاورت آب بوده و سبب شود که بوی میته به آب هم سرایت کند در این صورت موجب نجاست آن خواهد شد زیرا اگر بواسطه مجاورت آب با نجس، آب أوصاف نجس را به خود بگیرد تغییر آب به أوصاف نجس صادق بوده و روایات شامل آن نیز می شود: «ماء البئر واسع لا يفسده شي‌ء إلّا أن يتغيّر» و به مقتضای إطلاق این روایت و روایات دیگری که مطلق تغیّر بوسیله أوصاف ثلاثه نجس را سبب برای نجاست آب می داند اگر أوصاف ثلاثه آب تغییر کند ولو بوسیله مجاورت آن با نجس آن آب متنجّس خواهد شد.

جواب أستاد أشرفی : صِرف تغیّر أوصاف ثلاثه آب بواسطه مجاورت با نجس موجب برای نجاست آن نخواهد شد اگر چه برخی از روایات إطلاق دارند و به مقتضای إطلاق شامل تغییر بوسیله مجاورت نیز می شود لکن قرینه ای در روایات موجود است که دلالت دارد بر این که مراد خصوص تغیّر بواسطه ملاقات است.

توضیح مطلب: مراد از کلمه شیء در عبارت «لا يفسده شي‌ء» «إذا بلغ الماء قدر كر لا ينجسه شي‌ء» مطلق هر آن چه شیء بر او صادق باشد نیست زیرا وقتی تنجّس یا عدم تنجّس، به شیئی اسناد داده شود ، مقتضای اسناد به شیء این است که خود شیء موجب إنفعال آب می شود یا موجب إنفعال نمی شود حال تغییر أوصاف ثلاثه آب بوسیله نجس، ظهور دارد که شیء دارای شأنیت تنجّس موجب نجاست آب می شود ولی شیء نجس مجاور با آب شأنیت تنجّس را ندارد بنابراین وقتی فرمود: «تنجّسه یا لا تنجّسه شیء» یعنی نجس داخل در آب شده و موجب تغییر أوصاف آب شده باشد و همچنین عبارت یفسده در روایات، ظهور دارد در این که خود شیء موجب فساد آب شود در نتیجه این روایات إختصاص دارد به تغیّری که بالمباشره و بواسطه ملاقات باشد نه تغیّری که بوسیله مجاورت باشد، با قطع نظر از این که متفق علیه بین اصحاب این است که تغیّری موجب برای نجاست است که تنها بوسیله ملاقات باشد به علاوه در بسیاری از روایات فرض وقوع بول یا میته را

در میان آب نموده سپس به صورت کلی فرموده:« ان تغیّر الماء لا یفسده الشیء».

فرع سوم: بر أساس کلام مذکور، اگر بخشی از حیوان میته مثل دُم حیوان در آب واقع شود و بخش دیگر آن خارج آب باشد چنان چه آب مطلق أوصاف ثلاثه اش تغییر کند اگر بخشی از این تغییر در آب بواسطه مجاورت با نجس باشد موجب برای نجاست آب نخواهد شد زیرا تغییر آب تماما مستند به ملاقات نبوده بلکه بخشی از تغییر مستند به مجاورت بوده است در نتیجه در این صورت که فرضاً بخشی از تغییر مستند به ملاقات و بخشی دیگر مستند به مجاورت است آب مطلق متنجّس نمی شود و تنها در صورتی متنجّس می شود که تغییر تماماً مستند به خود نجس باشد.

 


[3] . وسائل الشیعه ج1ص135 أبواب الماء المطلق ب1 ح9.سنن ابن ماجه، ج‌1 ص421، مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج‌17، ص: 193، .
[4] . وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج‌1، ص: 135‌ حدیث9، السرائر لابن ادریس ص8، مضمون این روایت در کتب دیگر أهل سنت نیز آمده است از جمله: سنن ابن ماجه، ج‌1 ص421، مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج‌17، ص: 193، .
[5] . دعائم الإسلام، ج‌1، ص: 111‌، حدیث مذکور در کتاب الجعفریات نیز با این سند ذکر شده: أَخْبَرَنَا مُحَمَّدٌ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ .

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo