درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: هل یکون ماء المضاف رافعاً عن الخبث ام لا؟

الجهه الثانیة: آیا در إنفعال آب مضاف هنگام ملاقات با نجس، بین آب مضاف کثیر و آب مضاف قلیل فرق است یا خیر؟

خلاصه مطالب گذشته: در جلسه قبل ضمن بحث در جهة أولی گفتیم از روایات باب های مختلف کتاب وسائل از جمله باب طهارت و نجاست، باب أحکام سؤر حیوانات و باب أحکام سور أهل کتاب...به طور قطع إستفاده می شود که آب قلیل أعم از آب مضاف و آب مطلق به مجرّد ملاقات با نجاست، متنجّس می شوند، و با آب ملاقی نجس وضو و غسل و هر عملی که منوط به طهارت آب است صحیح نیست.

روایاتی که دیروز به عرض رسید عمدتاً در مورد آب مطلق قلیل بود که در آن روایات حکم به نجاست آب مطلق به مجرّد ملاقات با نجس شده است برخی از فضلاء استقصاء نموده و روایاتی را پیدا کردند در خصوص آب مضاف که به مجرّد ملاقات با نجس منفعل می شود از جمله آن روایاتی است که نهی شده از غسل با غساله یهود و نصاری و یا اکل در ظروفی که أهل کتاب و یا نواصب در آن غذا خورده یا خمر نوشیده اند.

در این روایات از خوردن غذا در این ظروف نهی شده است که به إطلاق شامل آب مضاف در این ظروف نیز می شود یعنی اگر در این ظروف آب مضاف نیز ریخته شود نجس شده و نمی توان از آن إستفاده نمود چرا که نجاست اناء قابل إنتقال به آب مضاف نیز می باشد در نتیجه این دسته روایات دلالت دارد که آب مضاف با ملاقات نجس متنجّس می شود حتما به این دسته از روایات مراجعه فرمایید و اما یک نمونه از این روایات:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَسِلَ مِنْ غُسَالَةِ الْحمّام فَفِيهَا تَجْتَمِعُ غُسَالَةُ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ وَ الْمَجُوسِيِّ وَ النَّاصِبِ لَنَا أهل الْبَيْتِ وَ هُوَ شَرُّهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً أَنْجَسَ مِنَ الْكَلْبِ وَ إِنَّ النَّاصِبَ لَنَا أهل الْبَيْتِ لَأَنْجَسُ مِنْهُ.[1]

بیان مرحوم أستاد خویی ره: از مجموع این روایات یک ضابطه کلی إستفاده می شود که هر شیء مایع اگر با نجاست ملاقات کند منفعل شده و باید از آن إجتناب نمود أعم از این که آب مطلق باشد یا آب مضاف و یا حتی مطلق مایعاتی که آب مضاف بر آن ها إطلاق نمی شود به إستثناء آب جاری و آب مطلق کر، که دلیل داریم با ملاقات نجس منفعل نمی شوند مگر این که یکی از أوصاف ثلاثه آن تغییر کند.

الجهه الثانیه: آیا در إنفعال آب مضاف هنگام ملاقات با نجس، بین آب مضاف کثیر و آب مضاف قلیل فرق است یا خیر؟ برخی بزرگان از جمله مرحوم عبد الاعلی سبزواری ره و مرحوم سیّد حکیم ره در آب مضاف ملاقی با نجس تفصیل داده اند به این صورت که اگر آب مضاف قلیل باشد به مجرّد ملاقات با نجس منفعل می شود ولی اگر کثیر باشد تمام آب منفعل و متنجّس نمی شود بلکه تنها مقداری از آبِ اطراف شیء نجس که نجاست به آن سرایت کرده نجس می شود در مقابل این نظریه، مشهور و مِن جمله مرحوم أستاد خویی ره به طور قطع فتوی داده اند که آب مضاف به مجرّد ملاقات با نجس مطلقا متنجّس می شود و در این حکم فرقی بین آب مضاف قلیل و آب مضاف کثیر نیست.

آب مضاف کثیر مثل قطره رنگی است که در حوض بزرگی ریخته شود که طبعاً تنها همان نقطه و مقداری از اطراف آن که رنگ ریخته شده رنگی می شود نه تمام حوض آب و همچنین است اگر بخشی از آب مضاف کثیر نجس شود، چرا که غلظت موجود در آب مضاف مانع از سرایت سریع نجاست به قسمت های دیگر آب می شود در نتیجه اگر نجاست و اطراف آن را از آب خارج کنیم باقی مانده آب به طهارت خود باقی مانده و می توان از آن إستفاده نمود «همچنان که می توان روغن جامد نجس شده را به همراه مقداری از اطراف آن که نجاست به آن سرایت کرده جدا کرده و از باقیمانده آن إستفاده نمود» در نهایت اگر در نجاست چنین آبی شک کردیم مرجع برائت است.

آب مضاف کثیر بوسیله ملاقات با نجس منفعل نمی شود مثلاً اگر فرض شود مقدار کمی نجاست به بخشی از نفت در لوله های طولانی که از آبادان به مشهد کشیده شده، إصابت کند به مجرّد نجاست نفت در آبادان عرفاً نمی توان گفت، تمام نفت های متّصل به لوله ولو در فاصله بسیار طولانی مثل مشهد با آن نجاست إصابت و ملاقات کرده و نجس شده است از این جهت آب مضاف کثیر به مجرّد ملاقات بخشی از آن با نجس تماماً متنجّس نمی شود چرا که طهارت و نجاست در أشیاء أمر واقعی هستند نه تعبّدی صِرف، و در عرف به مجرّد نجاست بخشی از آب مضاف خصوصاً اگر فاصله بسیار طولانی باشد حکم به إنتقال غذارت به مجموع آن نمی کنند در نتیجه با توجه به این مثال نقضی می توان گفت که آب مضاف کثیر به مجرّد إصابت بخشی از آن با نجس تماماً متنجّس نمی شود.

علاوه بر این که آب مضاف یا مایع مضاف به جهت غلظتی که دارد حالت سنگینی داشته و إنتقال نجاست به مجموع آن به کندی و سختی انجام می پذیرد و نمی توان به صِرف تعبّد بگوییم طبق إطلاق روایات نجاست آب مضاف در یک شهر به صِرف إتّصال و به مجرّد ملاقات بخشی از آن سرایت می کند به شهرهای دیگری که بوسیله لوله متّصل به آن شهر شده است و بعید است إجماعاتی که در مسأله نجاست آب مضاف به مجرّد إتّصال به نجس، قائم شده، شامل أمثال این موارد یعنی آب مضاف کثیر بشود در مقابل این قول مشهور و مرحوم أستاد خویی ره به إستناد إطلاق روایات قائل شده اند که به مجرّد ملاقات آب مضاف با نجاست همه آن متنجّس می شود خواه کم باشد خواه زیاد مثلاً در روایت ذکر شده که اگر موشی در ظرف آبی بیافتد إجتناب از آن ظرف لازم است این روایات به إطلاق شامل اناء بزرگی که در آن حتی شتر جای گیرد نیز می شود.

سَأَلَ عَمَّارُ بْنُ مُوسَى السَّابَاطِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ الرَّجُلِ يَجِدُ فِي إِنَائِهِ فَأْرَةً وَ قَدْ تَوَضَّأَ مِنْ ذَلِكَ الْإِنَاءِ مِرَاراً وَ غَسَلَ مِنْهُ ثِيَابَهُ

وَ اغْتَسَلَ مِنْهُ وَ قَدْ كَانَتِ الْفَأْرَةُ مُنْسَلِخَةً فَقَالَ إِنْ كَانَ رَآهَا فِي الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ يَغْتَسِلَ أَوْ يَتَوَضَّأَ أَوْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا رَآهَا فِي الْإِنَاءِ فَعَلَيْهِ أَنْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ وَ يَغْسِلَ كُلَّ مَا أَصَابَهُ ذَلِكَ الْمَاءُ وَ يُعِيدَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا رَآهَا بَعْدَ مَا فَرَغَ مِنْ‌ ذَلِكَ وَ فَعَلَهُ فَلَا يَمَسَّ مِنَ الْمَاءِ شَيْئاً وَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ لِأَنَّهُ لَا يَعْلَمُ مَتَى سَقَطَتْ فِيهِ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّهُ أَنْ يَكُونَ إِنَّمَا سَقَطَتْ فِيهِ تِلْكَ السَّاعَةَ الَّتِي رَآهَا.[2]

ترجمه: عمّار بن موسى ساباطي از إمام صادق  سؤال كرد: اگر مردي در ظرف آب موش مرده‌اى بيابد که از پوستش در آمده از هم گسيخته شده، در حالى كه بارها از آن ظرف وضو گرفته یا غسل كرده يا لباس و جامه ی خويش را شسته، حكم آن چه خواهد بود؟ حضرت در جواب فرمودند: اگر قبل از غسل كردن يا وضو ساختن يا شستن جامه خود، آن موش را در ظرف آب ديده، سپس اين كارها را انجام‌ داده، بر او واجب است هم شستن جامه‌اش و هم هر چيزى كه از اين آب بدان إصابت کرده و باید وضو و نمازش را اعاده کند، و چنان چه بعد از آن كه اين اعمال را انجام داده و فارغ شده موش مرده را در ظرف ديده پس نسبت به اعمال گذشته تكليفى بر او نيست، ولی از این بعد از آن إستفاده نکند و اما علّت صحّت اعمال گذشته اش این است که او نمى‌داند چه وقت موش در آب افتاده، شايد همان وقت كه به چشمش خورده در آب افتاده باشد حال چون شک دارد به قاعده فراق اعمال گذشته اش صحیح است.[3]

در این روایت أمر به اجتباب از ظرفی شده که موش در آن افتاده است و به مقتضای إطلاق «يَجِدُ فِي إِنَائِهِ فَأْرَةً» شامل ظرف های بزرگ نیز می شود و آن چه طبق روایات إستثناء شده تنها آب کر مطلق و آب جاری است که به مجرّد ملاقات منفعل نمی شود ولی آب مضاف کثیر تحت إطلاق این روایت باقی است.

موثقه عمار: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْخُنْفَسَاءِ وَ الذُّبَابِ وَ الْجَرَادِ وَ النَّمْلَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ يَمُوتُ فِي الْبِئْرِ وَ

الزَّيْتِ وَ السَّمْنِ وَ شِبْهِهِ قَالَ كُلُّ مَا لَيْسَ لَهُ دَمٌ فَلَا بَأْسَ بِهِ.[4]

وجه استدلال: فَهُوَ بِمَفهومِهِ یَشمُلُ کُلُ ما فِیه دمٌ سائله ففیه بأس.

بیان أستاد خویی ره: روایت مذکور به مقتضای جمله «وَ شِبْهِهِ» دلالت دارد بر این که زيت و سَمن در روایت خصوصیّت ندارد بلکه مراد مطلق مایعات است یعنی اگر مایعی با میته حیوانی که خون جهنده دارد ملاقات کند منفعل و نجس می شود این روایت به إطلاق شامل آب مضاف أعم از مضاف قلیل و مضاف کثیر می شود و همچنین روایاتی که دلالت دارد بر این که اگر موش در ظرف روغن بیافتد اگر جامد باشد موش را برداشته و مقداری از اطراف آن را که ملاقات با نجس نموده بردارید و از ما بقی روغن إستفاده کنید ولی اگر روغن مایع باشد در این صورت إستفاده از آن جائز نیست بلکه باید در کاری بکار گرفته شود که مشروط به طهارت نیست مثل إستفاده برای روشنایی چراغ، و معلوم است که روغن مایع که خود یکی از مایعات مضاف است خصوصیّت ندارد و با القاء خصوصیّت،لزوم إجتناب شامل مایعات مضاف دیگر نیز می شود.

علاوه بر این که از عبارت «وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ» بطور قطع إستفاده می شود که ذکر روغن در این روایت خصوصیّت ندارد اگر چه آب مضاف بر آن إطلاق نمی شود بلکه همه مایعات أعم از مایعی که آب مضاف بر آن إطلاق شود یا نه، ولی قابلیت إنتقال نجاست به دیگر اجزاء را دارد همین حکم را دارد أعم از این که آب مضاف باشد یا مایع دیگری که بر آن آب مضاف إطلاق نمی شود، قلیل باشد یا کثیر.

عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ  أَنَّ عَلِيّاً  سُئِلَ عَنْ قِدْرٍ طُبِخَتْ وَ إِذَا فِي الْقِدْرِ فَأْرَةٌ قَالَ يُهَرَاقُ مَرَقُهَا وَ يُغْسَلُ اللَّحْمُ وَ يُؤْكَلُ. [5]

عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْمُبَارَكِ عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ آدَمَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنْ قَطْرَةِ خَمْرٍ أَوْ نَبِيذٍ مُسْكِرٍ قَطَرَتْ فِي قِدْرٍ فِيهِ لَحْمٌ كَثِيرٌ وَ مَرَقٌ كَثِيرٌ قَالَ يُهَرَاقُ الْمَرَقُ أَوْ يُطْعِمُهُ أهل الذِّمَّةِ أَوِ الْكَلْبَ وَ اللَّحْمَ اغْسِلْهُ وَ كُلْهُ قُلْتُ فَإِنَّهُ قَطَرَ فِيهِ الدَّمُ قَالَ الدَّمُ تَأْكُلُهُ النَّارُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قُلْتُ فَخَمْرٌ أَوْ نَبِيذٌ قَطَرَ فِي عَجِينٍ أَوْ دَمٌ قَالَ فَقَالَ فَسَدَ قُلْتُ أَبِيعُهُ مِنَ الْيَهُودِ وَ النَّصَارَى وَ أُبَيِّنُ لَهُمْ قَالَ نَعَمْ فَإِنَّهُمْ يَسْتَحِلُّونَ شُرْبَهُ قُلْتُ وَ الْفُقَّاعُ هُوَ بِتِلْكَ الْمَنْزِلَةِ إِذَا قَطَرَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ أَكْرَهُ أَنْ آكُلَهُ إِذَا قَطَرَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنْ طَعَامِي.[6]

ترجمه: از إمام رضا  سؤال كردم قطره‌اى خمر يا نبيذ مست آور در ديگ آبگوشت افتاده است،حكم آن چيست؟ إمام

 فرمودند: آبگوشت دور ريخته ‌شود يا به كافر ذمّى يا سگ خورانده شود،و اما گوشت را بشویید زیرا قابلیت تطهیر را دارد

بیان أستاد أشرفی : به نظر می رسد کلام مرحوم حکیم ره و مرحوم سبزواری با عرف سازگارتر است چرا که دستورات در خصوص طهارات و نجاسات تعبّد صِرف نیست و بعید است إجماعات و إطلاق این روایات شامل مواردی مثل آب مضاف کثیر که گاه فاصله بین آن به مقدار یک شهر باشد نیز بشود.