< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

95/08/24

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: أخذ أجرت بر شهادت/ أخذ أجرت بر واجبات/ نوع پنجم از مکاسب محرّمه/ مکاسب محرّمه

گفته شد که أخذ أجرت براذان جائز نیست،البتّه صاحب شرائع، صاحب مدارک[1] ، آية الله تبریزی[2] قائل به کراهت شده اند.

أخذ أجرت بر تحمّل و اداء شهادت:

آیا أخذ أجرت بر تحمّل شهادت «دیدن یا شنیدن مورد شهادت» جائز است، مثل آن که شاهد پول بگیرد برای دیدن یا استماع مورد شهادت؟ و آیا أخذ أجرت برای اداء شهادتی که شاهد آن را دیده یا شنیده، جائز است یا خیر؟

وجوب تحمل و اداء شهادت:

قبل از آن که بحث از تکسّب به تحمّل و اداء شهادت مطرح کنیم، مناسب است بحث کنیم که آیا في نفسه «تحمّل شهادت» «شنیدن یا دیدن شهادت» واجب است یا خیر؟ و آیا «اداء شهادت» «بیان شهادت در محکمه» واجب است یا خیر؟

إتّفاق فقهاء بر وجوب اداء شهادت است، چنان که آیه: «وَلاَتَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»[3] به این تفسیر شده است امّا تحّمل شهادت آیا واجب است یا خیر؟ اکثر فقهاء فتوی به وجوب داده اند، ولی مرحوم ابن ادریس[4] فتوی به عدم وجوب داده اند.

در وجوب دو قول است، آیا از قبیل «حق» است یعنی: مسلمان بر مسلمان دیگر حقّ دارد که از او طلب کند تحمّل شهادت را لذا برخی گفته اند که چون از قبیل «حقّ» است، باید شاهد، شهادت را مجّاناً انجام بدهد، و أخذ مال جائز نیست ولی در برابر برخی دیگر معتقدند که تحمّل شهادت صرفاً یک تکلیف شرعی است، ونه از قبیل حقّ، لذا أخذ أجرت بر شهادت مانعی ندارد، گرچه واجب باشد.

در اینجا مناسب است أدلّه ای که بر وجوب تحمّل شهادت مطرح شده را مطرح کنیم.

الف: آيات:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ[5] وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلاَيَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لاَيَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى[6] وَلاَ يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلاَتَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ[7] صَغِيراً أَوْ كَبِيراً إِلَى أَجَلِهِ ذٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُوا إِلاَّ أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ[8] فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ[9] وَلاَيُضَارَّ كَاتِبٌ وَلاَشَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ».[10]

سپس خدای متعال در آیه بعد می فرماید:

وَإِنْ كُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كَاتِباً فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ[11] فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلاَتَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ».[12]

برخی از فقره: «وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ» إستفاده وجوب کتابت بر کسی که از او طلب کتابت شده، را کرده اند، و گفته اند در صورتی که احساس ضرورت بشود، بر کاتب عادل واجب است که شهادت را بنویسد در برابر برخی آن را حمل بر استحباب کرده اند، چه آن که مسلّم است بر کاتب واجب نیست که کتابت کند، بلکه برخی از عدم وجوب کتابت إستفاده کرده اند که امرهای دیگر در ادامه آیه نیز برای وجوب نیست.

خدای متعال در ادامه آیه شریفه می فرماید: «وَلاَ يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا»[13] یعنی:که اگر از شاهدین خواسته شد که شاهد ماجرائی باشند، آنها حق ابا و امتناع ندارند. مرحوم ابن ادریس این نهی را مربوط به بعد شهادت «اداء شهادت» دانسته اند که گفتیم إجماع بر وجوب اداء شهادت داریم ، نه بر قبل شهادت «تحمّل شهادت».

در ادامه می فرماید: «وَلاَيُضَارَّ كَاتِبٌ وَلاَشَهِيدٌ»[14] ، به کاتب و شاهد ظلم نشود، برخی از این فقره إستفاده کرده اند که أخذ أجرت بر کتابت و شهادت مانعی ندارد.

خدای متعال در فقره «وَلاَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»[15] نهی از کتمان شهادت می کند، برخی به تبع روایات «اثم قلب» را تفسیر به کفر کرده اند در هر صورت به این دو آیه بر وجوب شهادت و حرمت کتمان شهادت استدلال شده است.

ب: روایات:مرحوم شیخ حرّ عاملی در باب أوّل و دوّم کتاب الشهادت، روایاتی که دلالت بر وجوب تحمّل شهادت و اداء شهادت می کند را مطرح کرده اند، در اینجا برخی از آنها را مطرح می کنیم:روايت اوّل:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَلٰا يَأْبَ الشُّهَدٰاءُ» قَالَ قَبْلَ الشَّهَادَةِ «یعنی: تحمّل شهادت» وَ قَوْلِهِ: «وَمَنْ يَكْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» قَالَ بَعْدَ الشَّهَادَةِ «یعنی: اداء شهادت»»[16] . البتّه گفتیم مرحوم ابن ادریس فقره « وَ لٰا يَأْبَ الشُّهَدٰاءُ» را حمل بر اداء شهادت کرده بودند.

روايت دوّم:

وعَنْهُ عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ‌ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: «إِذَا دُعِيتَ إِلَى الشَّهَادَةِ فَأَجِبْ».[17]

روايت سوّم:

وَبِإِسْنَادِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: «لَا يَأْبَ الشَّاهِدُ أَنْ يُجِيبَ حِينَ يُدْعَى قَبْلَ الْكِتَابِ».[18]

روايت چهارم:

بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ‌ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ  فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ :

«وَ لٰا يَأْبَ الشُّهَدٰاءُ إِذٰا مٰا دُعُوا» فَقَالَ: إِذَا دَعَاكَ الرَّجُلُ لِتَشْهَدَ لَهُ عَلَى دَيْنٍ أَوْ حَقٍّ لَمْ يَنْبَغِ لَكَ أَنْ تَقَاعَسَ عَنْهُ».[19]

روايت پنجم:

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ يَزِيدَ بْنِ أُسَامَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي قَوْلِهِ وَ لٰا يَأْبَ الشُّهَدٰاءُ إِذٰا مٰا دُعُوا قَالَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ إِذَا مَا دُعِيَ إِلَى الشَّهَادَةِ لِيَشْهَدَ عَلَيْهَا أَنْ يَقُولَ لَا أَشْهَدُ لَكُمْ».[20]

نظريه مرحوم ابن ادريس:

ابن ادریس این روایات را حمل بر اداء شهادت می کنند، ایشان می فرمایند: با توجّه به این که مشتّق حقیقت در متلبّس به مبدأ فعل است، لذا «شاهد» و «شهادت» ظهور در کسی دارد که مجلس شهادت اقامه شده و او در آنجا حضور داشته تا إطلاق شاهد بر او بشود «و این بمعنی: اداء شهادت»، و إطلاق «شاهد» بر کسی که هنوز مجلس شهادت قائم نشده است و برای دیدن یا شنیدن امری می خواهد به آنجا برود به اعتبار ما یأوّل و ما سیکون می باشد، واین إطلاق مجازی می باشد. به همین جهت ایشان أدلّه وجوب تحمّل شهادت را حمل بر وجوب اداء شهادت و عدم جواز کتمان می کنند.

ایشان می فرمایند: «لايجوز أن يمتنع الإنسان من الشهادة، إذا دعي إليها ليشهد، إذا كان من أهلها، إلا أن يكون حضوره مضرّا بشي‌ء من أمر الدين، أو بأحد من المسلمين. و أمّا الأداء فإنّه في الجملة أيضا من الفرائض، لقوله تعالى «وَ لٰا تَكْتُمُوا الشَّهٰادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ»[21] ، وقال : «وَ لٰا يَأْبَ الشُّهَدٰاءُ إِذٰا مٰا دُعُوا».[22]

وقد يستشهد بعض أصحابنا بهذه الآية الأخيرة على وجوب التحمل، و على‌ وجوب الأداء، و الذي يقوى في نفسي، أنّه لا يجب التحمل، و للإنسان أن يمتنع من الشهادة إذا دعي إليها ليتحملها، إذ لا دليل على وجوب ذلك عليه، و ما ورد في ذلك فهو أخبار آحاد، فأمّا الاستشهاد بالآية، و الاستدلال بها على وجوب التحمل، فهو ضعيف جدا، لأنّه تعالى سمّاهم شهداء، و نهاهم عن الإباء إذا دعوا إليها، و انما يسمّى شاهدا بعد تحملها، فالآية بالأداء أشبه. و إلى هذا القول يذهب شيخنا أبو جعفر الطوسي في مبسوطة.[23]

فإن قيل: سمّاهم شهداء لما يؤولون إليه من الشهادة، كما يقولون لمن يريد الحج: حاجي، و إن لم يحج، و كما قال تعالى إِنَّكَ مَيِّتٌ أي انّك ستموت.

قلنا: هذا مجاز، و الكلام في الحقيقة غير الكلام في المجاز، فلا يجوز العدول عن الحقيقة إلى المجاز، من غير ضرورة، و لا دليل، و الكلمة إذا كانت مشتقة من الفعل، فلا تسمّى به إلا بعد حصول ذلك الفعل، لأنّ الضارب و القاتل، لا يسمّيان بذلك، إلا بعد حصول الحدث المخصوص منهما».[24]

 


[1] مدارک الأحکام، عاملی، ط آل البيت، ج3، ص276.
[2] ارشاد الطالب، تبریزی، ج1، ص301.
[3] سوره بقره، آیه 283.
[4] السرائر، ابن ادریس، ج2، ص126.
[5] مراد امضا کردند کسی که حق بر علیه آن ثابت می شود مثل مدیون. احتمال دارد که مراد او املا کند تا کاتب بنویسد.
[6] دو نفر باشند که اگر یکی فراموش کرد دیگری او را به یاد بیاورد.
[7] از نوشتن خسته نشوند.
[8] اگر تجارت حاضر و نقد است، نیازی به کتابت و شاهد نمی باشد.
[9] به هنگام معامله کردن شاهد بگیرید.
[11] در صورتی که کاتب پیدا نکردید رهن بگیرید.
[23] المبسوط، شیخ طوسی، ج8، ص186.
[24] السرائر، ابن ادریس، ج2، ص126.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo