< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

95/01/18

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کفّاره غیبت/ حرمت غیبت /نوع چهارم از مکاسب محرّمة/ مکاسب محرّمه

وجوب استحلال در کفاره غيبت:

سخن در کفّاره غیبت بود، اقوال متعدّدی در مسئله ذکر شده و نظرات أعلام در مقتضای أصل و قاعده در مسئله بیان شد، امروز به بررسی تفصیلی برخی از اقوال و روایات در مسئله می پردازیم.

برخی معتقد شده اند که کفاره غیبت، استحلال از مغتاب است، مرحوم شهید ثانی در کشف الریبة می فرمایند: «واجب است که غیبت کننده از کردار خود پشیمان شود و توبه نماید، تا از عهده حقّ خدای متعال خارج گردد همچنان که لازم است از غیبت شونده حلالیت بجوید و از مظلمه او خارج شود».[1]

دلیل بر این قول آن است که «غیبت حقّ الناس است» «صغری»، و «حقّ الناس جز با اسقاط ذی حقّ ساقط نمی شود» «کبری» این دلیل متشکّل از «صغری» «غیبت حقّ الناس است» و «کبری» «حق الناس باید به صاحبش بازگردانده شود».

دليل بر صغری:

«غیبت از حقوق الناس است»، چه آن که غیبت ظلم است، مضافاً به آن که در روایات فراوان آمده که از حقّ مومن بر مومن آن است که غیبت او را نکند.

روايت اوّل:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْكَرَاجُكِيُّ فِي كَنْزِ الْفَوَائِدِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الصَّيْرَفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْجِعَابِيِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ «لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ يَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَيَرْحَمُ عَبْرَتَهُ وَ يَسْتُرُ عَوْرَتَهُ وَ يُقِيلُ عَثْرَتَهُ وَ يَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ وَيَرُدُّ غِيبَتَهُ وَ يُدِيمُ نَصِيحَتَهُ وَ يَحْفَظُ خُلَّتَهُ وَ يَرْعَى ذِمَّتَهُ وَ يَعُودُ مَرْضَتَهُ وَ يَشْهَدُ مَيْتَتَهُ وَ يُجِيبُ دَعْوَتَهُ وَ يَقْبَلُ هَدِيَّتَهُ وَ يُكَافِئُ صِلَتَهُ وَ يَشْكُرُ نِعْمَتَهُ وَ يُحْسِنُ نُصْرَتَهُ وَ يَحْفَظُ حَلِيلَتَهُ وَ يَقْضِي حَاجَتَهُ وَ يَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ وَ يُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ وَ يُرْشِدُ ضَالَّتَهُ وَ يَرُدُّ سَلَامَهُ وَ يُطَيِّبُ كَلَامَهُ وَ يُبِرُّ إِنْعَامَهُ وَ يُصَدِّقُ أقسامهُ وَ يُوَالِي‌ وَلِيَّهُ «وَ لَا يُعَادِ» وَ يَنْصُرُهُ ظَالِماً وَ مَظْلُوماً فَأَمَّا نُصْرَتُهُ ظَالِماً فَيَرُدُّهُ عَنْ ظُلْمِهِ وَ أَمَّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَيُعِينُهُ عَلَى أَخْذِ حَقِّهِ وَ لَا يُسْلِمُهُ وَ لَا يَخْذُلُهُ وَ يُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَيْرِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ يَكْرَهُ لَهُ مِنَ الشَّرِّ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ ع سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ إِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَدَعُ مِنْ حُقُوقِ أَخِيهِ شَيْئاً فَيُطَالِبُهُ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيُقْضَى لَهُ وَ عَلَيْهِ».[2]

همچنان که اشاره می شود مرحوم أستاد خوئی این روایت را ضعیف السند می دانند.

روایت دوّم:دعای روز دوشنبه که در ملحقات صحیفه سجادیه آمده:

«و أسألك في مظالم عبادك عندي فأيّما عبد من عبيدك أو أمة من إمائك كانت له قبلي مظلمة ظلمتها إيّاه في نفسه أو في عرضه أو في ماله أو في أهله و ولده، أو غيبة اغتبته بها، أو تحامل عليه بميل أو هوي، أو أنفه أو حميّة، أو رياء أو عصبية، غائبا كان أو شاهدا، حيّا كان أو ميّتا، فقصرت يدي و ضاق و سعي عن ردّها إليه، و التحلل منه، فأسألك يا من يملك الحاجات و هي مستجيبة لمشيته و مسرعة إلى إرادته أن تصلّي على محمّد و آل محمّد، و أن ترضيه عنّي بما شئت».[3]

روایت سوّم:

«اللَّهُمَّ وَأَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عَبِيدِكَ أَدْرَكَهُ مِنِّي دَرَكٌ، أَوْ مَسَّهُ مِنْ نَاحِيَتِي أَذًى، أَوْ لَحِقَهُ بِي أَوْ بِسَبَبِي ظُلْمٌ فَفُتُّهُ بِحَقِّهِ، أَوْ سَبَقْتُهُ بِمَظْلِمَتِهِ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَرْضِهِ عَنِّي مِنْ وُجْدِكَ، وَ أَوْفِهِ حَقَّهُ مِنْ عِنْدِكَ».[4]

دليل بر کبری: لزوم ردّ حق ذی حق به صاحبش، از أدلّه متعدّدی إستفاده می شود.

روايت اوّل: أدلّه ای که دلالت می کند غیبت بخشیده نمی شود مگر آن که صاحبش آن را ببخشد، از جمله:

الف. وصیت نبوی  به ابی ذر: عَنْ أَبِي ذَرٍّ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي وَصِيَّةٍ لَهُ قَالَ: «يَا أَبَا ذَرٍّ إِيَّاكَ وَ الْغِيبَةَ فَإِنَّ الْغِيبَةَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا قُلْتُ وَ لِمَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ الرَّجُلَ يَزْنِي فَيَتُوبُ إِلَى اللَّهِ فَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِ وَالْغِيبَةُ لَا تُغْفَرُ حَتَّى يَغْفِرَهَا صَاحِبُهَا».[5]

سند روایت در امالی شیخ طوسی چنین است: «حَدَّثَنَا الشَّيْخُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الطُّوسِيُّ «رَحِمَهُ اللَّهُ»، قَالَ: أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ، قَالَ: حَدَّثَنَا رَجَاءُ بْنُ يَحْيَى بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَبَرْتَائِيُّ الْكَاتِبُ سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ وَ ثَلَاثِ مِائَةٍ وَ فِيهَا مَاتَ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمُّ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي ذُبَيٍّ الْهُنَائِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو حَرْبِ بْنُ أَبِي الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِيُّ، عَنْ أَبِيهِ أَبِي الْأَسْوَدِ، قَالَ: قَدِمْتُ الرَّبَذَةَ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي ذَرٍّ جُنْدَبِ بْنِ جُنَادَةَ فَحَدَّثَنِي أَبُو ذَرٍّ، قَالَ...».[6]

ولی روایت ضعیف دانسته شده، چرا که «ابوالمفضل شیبانی»[7] ، «رجاء بن یحیی»[8] ، «محمّد بن حسن بن شمّون»[9] توثیق ندارند.

ب. الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي لُبِّ اللُّبَابِ، عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «عُقُوبَةُ الْغِيبَةِ أَشَدُّ مِنْ عُقُوبَةِ الزِّنَا قِيلَ وَ لِمَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ صَاحِبَ الزِّنَا يَتُوبُ فَيَغْفِرُ اللَّهُ [لَهُ] وَ لَا تُغْفَرُ الْغِيبَةُ إِلَّا أَنْ يُحَلِّلَهُ صَاحِبُهُ‌».[10]

ج. مرسله کشف الریبة: «من كانت لأخيه عنده مظلمة في عرض أو مال فليستحللها منه من قبل ان يأتي يوم ليس هناك دينار و لا درهم يؤخذ من حسناته فان لم يكن له حسنات أخذ من سيئات صاحبه فيزيد على سيئاته».[11]

روايت دوّم:

روایاتی که دلالت دارد کسی که غیبت مومنی را انجام بدهد عباداتش تا چهل روز قبول نمی شود، مثل روایت «من اغتاب مسلماً أو مسلمةً لم يقبل اللّه صلاته و لا صيامه أربعين يوماً و ليلة، إلّا أن يغفر له صاحبه».[12]

روايت سوّم:

روایاتی که امر به استحلال از مغتاب کرده، مثل روایت عامی مروی در احیاء علوم الدین: «عن عائشة أنّها قالت لامرأة: إنّها طويلة الذيل، قال لها النبي «صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم»: «قد اغتبتها؛ فاستحلّها».[13]

روايت چهارم:

روایاتی که دلالت می کند أعمال صالحه با غیبت مغتاب «بالکسر» به مغتاب «بالفتح» منتقل می شود، مثل روایت جامع الاخبار:

جَامِعُ الْأَخْبَارِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «يُؤْتَى بِأَحَدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُوقَفُ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ يُدْفَعُ إِلَيْهِ كِتَابُهُ فَلَا يَرَى حَسَنَاتِهِ فَيَقُولُ إِلَهِي لَيْسَ هَذَا كِتَابِي فَإِنِّي لَا أَرَى فِيهَا طَاعَتِي فَقَالَ إِنَّ رَبَّكَ لَا يَضِلُّ وَ لَا يَنْسَى ذَهَبَ عَمَلُكَ بِاغْتِيَابِ النَّاسِ ثُمَّ يُؤْتَى بِآخَرَ وَيُدْفَعُ إِلَيْهِ كِتَابُهُ فَيَرَى فِيهَا طَاعَاتٍ كَثِيرَةً فَيَقُولُ إِلَهِي مَا هَذَا كِتَابِي فَإِنِّي مَا عَمِلْتُ هَذِهِ الطَّاعَاتِ فَيَقُولُ إِنَّ فُلَاناً اغْتَابَكَ فَدُفِعَتْ حَسَنَاتُهُ إِلَيْكَ‌».[14]

روايت پنجم: روایاتی که ردّ حقوق مردم به آنها را جزء مقوّمات «استغفار» دانسته، مثل روایت علوی مروی در نهج البلاغة.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الرَّضِيُّ فِي نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ «أَنَّ قَائِلًا قَالَ بِحَضْرَتِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَقَالَ ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ أَ تَدْرِي مَا الِاسْتِغْفَارُ الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِي الْعَزْمُ عَلَى تَرْكِ الْعَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيْكَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى كُلِّ فَرِيضَةٍ عَلَيْكَ ضَيَّعْتَهَا فَتُؤَدِّيَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِي نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِيبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى يَلْصَقَ الْجِلْدُ بِالْعَظْمِ وَ يَنْشَأَ بَيْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِيدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِيقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ كَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِيَةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ».[15]

نظر أستاد خوئی ره:

أستاد خوئی[16] در سند بسیای از این روایات مناقشه کرده، چنان که در دلالت برخی از آنها مناقشه می کند از جمله در روایت کراجکی مناقشه می کند، چرا که این روایت مشتمل بر برخی از حقوقی مثل عیادت مریض و حضور در جنازه او و قضاء حاجت او است که کسی قائل به وجوب ردّ آنها و استحلال از ذی حقّ درصورت عدم اداء آن نمی باشد.

البتّه ایشان معتقدند که غیبت از حقوق اخلاقی است که سزاوار است مراعات شود، بلکه غیبت نکردن و رعایت حقوق دیگران در به نیکی یاد کردن از آنها، از مقتضیات طبع بشر و عقلاء می باشد.

ایشان در دلالت دعای روز دوشنبه مناقشه می کنند که این دعا درصدد طلب مغفرت برای ذی حقّ در صورت عدم تمکن از حلالیت طلبی و ردّ است، و دلالتی بر وجوب استحلال در صورت تمّکن ندارد، همچنان که دعای صحیفه مربوط به طلب عفو و رحمت برای ذی حق در حال عدم تمکن از استحلال از اوست، اما دلالتی بر وجوب استحلال ندارد.

نظر أستاد اشرفی:

کلمات أستاد خوئی در عدم وجوب استحلال بر مغتاب «بالکسر» قابل تامل است، چرا که انصاف آن است که این روایات دلالت بر ثبوت حقّ غیبت شونده بر غیبت کننده و لزوم استحلال از آن در صورت تمکّن می کند؛ چه آن که مفروض در این دو دعا آن است که شخص چون دسترسی به غیبت شونده ندارد، لذا طلب مغفرت می کند ولی روشن است که در صورتی که شخص دسترسی به مغتاب دارد قطعاً استحلال بر او واجب خواهد بود. البتّه برخی از روایات دلالت بر کفایت استغفار بدون وجوب استحلال می کند.

 


[1] کشف الریبة في أحکام الغیبة، شهید ثانی، ص72.
[3] ملحقات صحیفه سجادیه، ص544.
[4] الصحیفة السجادية، ص169، دعا 39.
[7] او را تضعیف کردند. نگاه کنید: معجم رجال الحدیث، خوئی، ج17، ص260، رقم11142.
[8] برخی او را ممدوح دانسته اند ولی طریق وی را مظلم توصیف کرده اند. نگاه کنید: معجم رجال الحدیث، خوئی، ج8، ص186، رقم 4565.
[9] وی را ضعیف و غالی دانسته اند. نگاه کنید: معجم رجال الحدیث، خوئی، ج16، ص237.
[11] کشف الریبة، شهید ثانی، چاپ شده در رسائل شهید ثانی، ص321.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo