درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: تراشیدن ریش/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمة

روايت حبابه والبيه: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ‌ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خُدَاهِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَاشِم عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنْ حَبَابَةَ الْوَالِبِيَّةِ قَالَتْ رَأَيْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ  فِي شُرْطَةِ الْخَمِيسِ وَمَعَهُ دِرَّةٌ لَهَا سَبَابَتَانِ يَضْرِبُ بِهَا بَيَّاعِي الْجِرِّيِّ وَ الْمَارْمَاهِي وَ الزِّمَّارِ وَيَقُولُ لَهُمْ يَا بَيَّاعِي مُسُوخِ بَنِي إِسْرَائِيلَ، وَ جُنْدِ بَنِي مَرْوَانَ، فَقَامَ إِلَيْهِ فُرَاتُ بْنُ أَحْنَفَ، فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ: «وَمَا جُنْدُ بَنِي مَرْوَانَ؟قَالَ: فَقَالَ لَهُ:«أَقْوَامٌ حَلَقُوا اللِّحَى، وَفَتَلُوا الشَّوَارِبَ فَمُسِخُوا»، الْحَدِيثَ.[1]

کیفیت إستدلال: به این روایت إستدلال شده برحرمت حلق لحیه، چه آن که در اممم سابقه کسانی که ریشهایشان را می تراشیدند و سبیلهایشان را بلند می گذاشتند مسخ شده است. همچنان که برخی از فقها از جمله از نجاست حیوانات مسخ شده مثل گرگ و موش بحث کرده اند[2] ، و از برخی از روایات إستفاده می شود که علّت منع نماز گزاردن با پوست برخی از حیوانات، مسخ شدن آنها می باشد.[3] ، همچنان که در روایت آمده: «مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بِإِسْنَادِهِ يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، قَالَ: «لاتَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي شَعْرِ وَوَبَرِ مَا لَا يُؤْكَلُ لَحْمُهُ؛ لِأَنَّ أَكْثَرَهَا مُسُوخٌ».[4]

البتّه ظاهراً انسانهایی که مسخ شده اند عمرشان چند روزی بیشتر نبوده، سپس خدای متعال حیواناتی همانند آنها را خلق کرد، در روایت آمده: «وَرُوِيَ أَنَّ الْمُسُوخَ لَمْ تَبْقَ أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فَإِنَّ هَذِهِ مُثِّلَ بِهَا»[5] ، شیخ صدوق در علل الشرائع می فرمایند: «والمسوخ لم تبق أكثر من ثلاثة أيام حتى ماتت و هذه الحيوانات التي تسمى المسوخ فالمسوخية لها اسم مستعار مجازي».[6]

مناقشات در إستدلال به روايت: در إستدلال به روایت مناقشاتی شده است:

إشکال اوّل:«مسخ» در امم سابقه، نسبت به گناهان بزرگ یا کسانی که گناه بسیار زیاد می کردند، ومسخ در گناهان کوچک معمولاً صورت نمی گیرد، و بعید به نظر می رسد که به خاطر حلق لحیه خدای متعال افرادی را مسخ کرده باشد، اگرچه معصیت خدای متعال همیشه بزرگ است.[7]

پاسخ: کلمه «فمسخوا» اگرچه در الکافی[8] آمده، امّا در کمال الدین[9] ذکر نشده است، لذا إحتمال دارد که مسخ به خاطر گناهان دیگری بوده که آنها مرتکب می شدند، و تعبیر امیرالمومنین  به این که آنها کسانی بوده اند که ریشهایشان را می تراشیدند و سبیلهایشان را نگه می داشتند از قبیل «عنوان مشیر» به آن جماعتی است.

همچنان که إحتمال دارد مراد از «جند بنی مروان»، خلفاء بنی امیه باشند که بعد از سالها بر مسلمین حکومت و ظلم کردند[10] ، مضافاً به آن که امیرالمومنین  در نهج البلاغة درباره مروان بن حکم فرمودند: «هو أبو الأکبش الأربعة، وستلقی الأمّة منه ومن ولده یوماً أحمر».[11]

البته، معلوم نیست که آنها ملتزم به تراشیدن ریش و گذاشتن سبیل بوده باشند، و اگر چنین چیزی بود با توجّه به آن که متداول در آن جامعه نبوده، در تاریخ برای ما نقل می شده. مضافا به آن که اینگونه نبوده که مسخ فقط در گناهان بزرگ بوده باشد، به علاوه در این صورت مناسب بود که جمله «أَقْوَامٌ حَلَقُوا اللِّحَى، وَفَتَلُوا الشَّوَارِبَ فَمُسِخُوا»[12] به صورت مضارع باشد، نه به صورت جمله ماضی.

بیان أستاد اشرفی: بنا بر هر دو إحتمال، روایت دلالت نمی کند که علّت مسخ شدن یا ملامت حضرت امیر علیه السلام، به خاطر ریش تراشی بوده باشد، بلکه ظاهراً ملامت و سرزنش و عتاب حضرت به خاطر فروختن ماهی های بدون فلس بوده، و تعبیر «جند بنی مروان» یا «جماعتی که ریش می تراشیدن» عنوان مشیر است.[13]

آقای تبریزی می فرمایند: آنچه که از روایت إستفاده می شود، مبغوضیت و حرمت هر دو عمل با هم است «تراشیدن ریش و بزرگ گذاشتن سبیل»، امّا از روایت إستفاده نمی شود که هر یک به تنهایی «تراشیدن ریش و سبیل با هم» مبغوض بوده باشد.[14]

پاسخ: ظاهر روایت آن است که هر یک از دو عمل به تنهایی ناپسند و مبغوض است، نه آن که هر دو عمل با هم حرام ومبغوض باشند به طوری که یکی به تنهایی حرام نباشد.

إشکال سوّم: علامه مجلسی می فرمایند: روایت دلالت دارد که در امم گذشته حلق لحیه جائز نبوده، و إثبات حرمت آن در شریعت ما محتاج دلیل است.[15]

پاسخ: علامه بلاغی جواب می دهند که به مقتضای «إستصحاب حکم شرائع سابقه» حکم به حرمت حلق لحیه در شریعت خاتم می کنیم.[16]

بیان أستاد اشرفی: در بحث إستصحاب شرائع سابقه، برخی گفته اند که إستصحاب جعل و انشاء حکم در شریعت سابقه با إستصحاب عدم جعل و عدم انشاء تکلیف در بیشتر از زمان متیقّن تعارض و تساقط می کنند[17] ،لذا إستصحاب شرائع سابقه ممکن نیست،در هر صورت حکم به بقاء حکم شریعت سابقه روشن نیست.

السُّيُوطِيُّ فِي الْجَامِعِ الصَّغِيرِ، أَخْرَجَ ابْنُ عَسَاكِرَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع عَنِ النَّبِيِّ  أَنَّهُ قَالَ: «عَشْرُ خِصَالٍ عَمِلَهَا قَوْمُ لُوطٍ بِهَا أُهْلِكُوا وَ تَزِيدُهَا أُمَّتِي بِخَلَّةٍ إِتْيَانُ الرِّجَالِ إِلَى أَنْ قَالَ وَقَصُّ اللِّحْيَةِ وَ طُولُ الشَّارِبِ‌».[18]

آية الله سید حسن صدر[19] و علامه بلاغی[20] به این روایت إستدلال کرده اند، چه آن که هر یک از این امور دهگانه عمل حرامی بوده که فاعل آن مستحقّ عقوبت است.

1. این روایت از حسن بصری است نه از حسن بن علی صلوات الله و سلامه علیه، چه آن که روایت در تاریخ ابن عساکر که سیوطی در جامع الصغیر از آن نقل می کند از «عن قتادة عن الحسن، قال...» است، و قتاده از شاگردان حسن بصری است، و او در سال 61 هجری به دنیا آمد، در حالی که إمام مجتبی  در سال 51 هجری شهید شده اند.

2. در نقل دیگر ابن عساکر از ابو إمامه باهلی[21] به جای «قصّ اللحية و طول الشارب» ذکر شده است، لذا مشخص نیست که این دو عمل جزو کارهای ناپسند و محرم بر آنها بوده باشد.

علی بن جعفر قَالَ: «وسَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَأْخُذَ مِنْ لِحْيَتِهِ قَالَ أَمَّا مِنْ عَارِضَيْهِ فَلَا بَأْسَ وَأَمَّا مِنْ مُقَدَّمِهَا فَلا».[22]

بیان أستاد اشرفی: این روایت اگرچه سنداً معتبر است[23] امّا دلالت بر جواز تراشیدن ریش دو طرف صورت «ریش پرفسوری» نمی کند، مضافا به آن که این تفسیر متوقف بر آن است که کلمه «من» در «یاخذ من لحیته» تبعیضیه باشد.. مضافاً به آن که «ریش پرفسوری» تازه متداول شده، و در گذشته متداول نبوده، لذا نمی توان آن روایت را حمل بر این معنی کرد.