درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت نقاشی ومجسّمه سازی/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمه

    1. ساخت و ساز مجسّمه ذوات الارواح بالإجماع حرام است. البتّه برخی از فضلای معاصر قائل به عدم حرمت هستند، به این دلیل که گویا در فطرت بشر، عبادت بت ها و اصنام نهفته شده است، لذا شرع مقدس برای از بین بردن هرنوع اثر از آثار شرک و کفر، مجسّمه سازی و تصویر را حرام کرده، واینان معتقدند که اگر مجسّمه سازی به قصد بت پرستی نباشد، مجسّمه سازی جائز است. ولی در عین حال حتی خود أستاد خمینی که این مطلب را نسبت به برخی از طوائف روایات مطر کرده اند، نیز قائل به حرمت مطلق مجسّمه هستند[1] . در هر صورت این مطلب ظنی است و نمی توان این همه روایات ناهیه را بر این نوع مطالب حمل کرد.

    2. امّا نقاشی ذوات الارواح همانطور که شیخ فرموده حرام است، و به نظر ما همین صحیح است. البتّه غالب فقهای معاصر، نقاشی ذوات الارواح را جائز دانسته اند.

    3. اما نگه داشتن صورت در خانه ها ـ به خصوص در خانه هایی که در آن نماز خوانده می شود ـ مکروه می باشد، با ملاحظه روایات حکم به کراهت نگه داشتن در خانه مکروه است، امّا نگه داشتن در غیر خانه مکروه نمی باشد. البتّه از برخی از روایات إستفاده می شود که در خانه إمام  تصویر و تماثیل برای بازی بچه ها مانعی ندارد در روایات آمده که ملائکه در خانه ای که در آن تمثالی که زیر قدم قرار داده نشود، وارد نمی شود.[2]

    4. خرید و فروش صور آیا جائز می باشد؟

با توجّه به آن که عقلاء مبأدلّه چیزی که ارزش مند باشد و مالیت عقلائی داشته باشد، را جائز می دانند، و شک نیست که خرید و فروش مجسّمه ها معامله ای عقلائی است، لذا اگر اقتناء چیزی جائز باشد، و عقلا از

باب زینت یا یادبود یا برای بازی

کودکان بتوان إستفاده کرد، نزد عقلاء مالیت دارد، ودلیلی بر حرمت بیع و شراء آنها وجود ندارد.

امّا این که برخی گفته اند که اقتناء جائز است ولی بیع و شراء جائز نیست، شاید از باب تمسّک به حدیث تحف العقول باشد، و سخن در إستدلال به روایت تحف العقول به تفصیل گذشت.

    5. تصویر به مکائن آیا جائز است یا خیر؟ در صورتی که بین انسان و عمل حرام شيء غیر اختیاری واسطه شود، عمل عرفا به خود انسان داده می شود. مثلاً اگر کسی آتشی را در خانه خود روشن کند و سبب شود که خانه همسایه آتش بگیرد، آن شخص ضامن است؛ چرا که اگرچه او خودش خانه دیگری را آتش نزده است، ولی چون واسطه از بین رفتن خانه دیگری، شيء غیر اختیاری بوده، عرفاً احراق را به او اسناد می دهند.

حال، اگر کسی به وسیله دستگاهی مجسّمه بسازد، یا تصویری را با زدن یک دکمه بر روی کاغذ چاپ کند، آیا عملش جائز است یا خیر؟

مرحوم امام خمینی[3] معتقدند که تصویری که در روایات نهی شده، تصویری بوده که بدون واسطه ایجاد می شده، بنابراین، تصاویری که به وسیله مکائن ساخته می شود از شمول أدلّه حرمت انصراف دارد.

دقت شود که نظر ایشان آن نیست که به خاطر تغییر زمان و مکان، حکم تغییر کرده است، بلکه منظور ایشان آن است که قطعاً این روایات شامل تصویری که در زمان ائمه  بوده می شده، وآن تصویر مباشر است، وشک می کنیم که إطلاق أدلّه شامل تصویر بالمکینه هم می شود یا خیر؟ لذا روایات انصراف به فرد موجود در زمان صدور روایات دارد. و إطلاق مصوّر، بر عکّاس بالعناية ومجاز است.

در جواب گفته اند که أحکام به صورت قضایای حقیقیه می باشد، در مثل «اطعم الفقیر»، «فقیر» در هر عصر به یک شخص إطلاق می شود، در گذشته «فقیر» به کسی گفته می شد که نان شب نداشته باشد، امروزه فقیر به کسی گفته می شود که یخچال یا فرش در منزلش نداشته باشد. و تحوّل کیفیّت و مصادیق مخلّ به صدق عنوان نیست.

همچنین در مقام، کلمه «تصویر» و «مصوّر» شامل تصویر بدون واسطه و با واسطه می شود. بنابراین با توجّه به شمول اطلاقات لفظیه، نوبت به اجراء أصل عملی نمی رسد. مگر آن که ایشان مقام را از قبیل شبهه مفهومیه بدانند و واقعاً ما این را مخلّ نمی دانیم.

در هر صورت، ظاهراً مراد إمام آن است که معنی تصویر از باب انصراف، «مباشرت» اخذ شده، والّا اگر مقصود ایشان آن باشد که چون در آن زمان عکّاسی نبوده، لذا حرام نیست، این ادّعا صحیح نمی باشد.

همچنین ایشان معتقدند[4] که کسی که نقاشی و مجسّمه سازی را بلد نیست، و فقط با فشردن دکمه ای، دستگاه مجسّمه یا عکس می سازد به عمل او «تصویر» و«تجسیم» صدق نمی کند؛ چرا که عرف از اسناد تصویر و تجسیم به آن شخص ابا دارد.ولی این ادّعا صحیح نیست، چه آن که مقتضی «إیّاکم وعمل الصور»[5] آن است که هر نوع ایجاد صورت به هر سببی حرام است هرچند که دراسناد عرفی ممکن است در برخی ازموارد کمی مشکل باشد.

    6. [6] آیا تصویر اسکلت انسان و حیوان حرام است؟ آیا أدلّه حرمت شامل، نقاشی و تصویر انسان و حیوان می شود؟ تصویر اسکلت انسان، حاکی از خصوصیّات انسان نمی باشد، و «صورت انسان» بر آن صدق نمی کند، لذا تصویر آن اشکالی ندارد.

    7. تصویر مبادی نشو انسان مثل نطفه، علقه، مضغه و.. حرام است یا آن که جائز است؟

مرحوم صاحب جواهر فرموده اند: نطفه، علقه، مضغه، و... ـ هر چند که نطفه دارای حیات هستند ـ امّا تا زمانی که به صورت انسان نشود، عنوان انسان بر آن صادق نیست، لذا تصویر آنها حرام نیست.[7]

    8. کاریکاتور وکارتون تصویری است که حاکی از وجود انسان خارجی نیست، بلکه به دنبال تصویر شخص با ایجاد برخی تفاوتها به قصد نشان دادن معنی و فعل و کاری است، والّا مصوّر قصد نشان دادن شخصیت را ندارد، و گفته شد که در حرمت تصویر قصد حکایت از شيء خارجی شرط است، و لذا گفتیم که ساخت هواپیما به صورت پرنده در صورتی که سازنده قصد ساخت هواپیما به صورت پرنده ندارد؛ لذا بعید نیست گفته شود که کاریکاتورها داخل در عنوان محرّم نمی باشد.

نقاشی کاریکاتوری تصویر فرد خارجی نمی باشد، لذا أدلّه حرمت تصویر شامل این صورت نمی شود. البتّه به خاطر برخی از مقارنات خارجی است که ما حکم می کنیم نقاشی کاریکاتوری با شيء خارجی متحد است.

    9. تصویر و تجسیم حرام است، اما نگه داشتن صورتها و مجسّمه ها حرام نمی باشد، بلکه بیع وشراء آنها حرام نیست. امّا نگه داری تصویر در خانه ها مکروه است. همچنان که روایاتی که فرموده است که ملائکه وارد خانه ای که در آن صورت باشد دلالت بر کراهت اقتناء تصاویر در بیوت می باشد.

آیا کراهت در خارج خانه هم می باشد، مثل فروشگاه و.. در تمام روایات، سخن از تصویر در خانه یا مسجد است، شاید وجه آن باشد که بودن تصویر در خانه موجب سلب توجّه به پروردگار می شود، لذا نگه داری مجسّمه ها در خیابان و... مکروه نمی باشد.

    10. اخذت اجرت بر ساخت مجسّمه آیا جائز است؟

اگر عملی حرام باشد، پول گرفتن در برابر آن شيء هم حرام است، در روایت آمده «إنّ الله إذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه»[8] ، لذا گفته شد که إجاره گرفتن در برابر إجاره خمر حرام است. همچنان که از باب إعانه بر إثم حرام می باشد؛ لذا إجاره و معامله حرام است.