درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت نقاشی ومجسّمه سازی/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمه

آیا مباشرت در اتصاف شيء به حرمت معتبر است، یا اگر بالواسطه تصویر و تجسیم صورت بگیرد، بازهم حرمت صادق است.

    1. افعالی که از انسان صادر می شود گاهی مباشرتاً صادر می شود، مثل رفتن پیاده برای زیارت، و گاهی بالواسطة صادر می شود، مثل آن که کسی را نائب کنیم برای زیارت.

عمل گاهی با واسطه اختیاری تحقّق پیدا می کند، مثل آن که کسی را اجیر برای رفتن به حرم بکنیم و او کار را با اختیار خود انجام بدهد.. و گاهی واسطه اگرچه اراده دارد ولی کار را بدون اراده و اختیار خود انجام می دهد، مثل کسی که مجبور و مکرَه به عملی شده.. و گاهی واسطه شيء بدون اراده است، مثل ذبح حیوانات با مکینه ـ مرحوم آية الله شیرازی کتابی به نام «الصید بالمکائن» تالیف کرده اند ـ

روشن است که: در اسناد حقیقی، عرف فعلی را حقیقة به شخصی اسناد می دهد که شخصا عمل از او صادر گردد، به خلاف «مجاز عقلی و مجاز در اسناد» «مثل فتح الامیر، به اعتبار آن که امر از سوی امیر بوده» و یا «مجاز در کلمه» «إستعمال لفظ در معنای غیر حقیقی» یا «مجاز بالحذف» «مثل فاسئل القریة» که اسناد حقیقی نیست.

سخن در آن است که اگر شخصی دیگری را فرمان دهد تا عملی مثل «اتلاف» و «قتل» را انجام دهد و «ضمان» تحقّق یابد، در این موارد فعل به چه کسی اسناد داده می شود، وچه کسی مستحقّ قصاص یا ضمان می باشد.

    2. تحولات روزگار در حکم تاثیر گذار است، مثلاً تصویر در گذشته با دست و رسم بر روی دیوار و کاغذ بوده، ولی امروزه ایجاد تصویر به وسیله دستگاه های عکاسی و دوربین می باشد. آنچه که مهم است آن که در موضوعات جدیده مثل تصویر، آیا تصویر به شخص اسناد داده می شود یا خیر، پس از روشن شدن این دو مطلب می گوئیم:

غالباً گفته می شود که اگر واسطه فعل اختیاری باشد، فعل به واسطه نسبت داده می شود، لذا اگر کسی به دیگری دستور بدهد تا شخصی را به «قتل» برساند، به شخصی که بالمباشرة و با علم و قصد قتل را ایجاد کرده، «قاتل» گفته می شود، نه به کسی که به او فرمان قتل داده. همچنین در سایر موارد مثل «اتلاف مال غیر» و سایر مسائل.

امّا در مواردی که واسطه، امر بدون اختیاری باشد، مثل آن که ذبح مرغ به وسیله دستگاهی انجام بشود، در این موارد فعل به سبب اسناد داده می شود، نه به آن دستگاه بدون اراده.

همچنین اگر شخصی به وسیله دستگاهی دیگری را به قتل برساند، در این موارد فعل به سبب و کسی که دستگاه را روشن کرده، اسناد داده می شود.

البتّه برخی از موارد مشکوک است، مثلاً اگر دو نفر با کمک هم دیگر شخصی را به واسطه دستگاهی به قتل برساند، مثل آن که برخی از مقدمات را یکی، و دیگری دستگاه را روشن کند، در این موارد تشخیص قاتل کمی مشکل و مشتبه می شود.

همچنین حکم ساخت مجسّمه به وسیله دستگاه ها چگونه است؟ آیا کارگری که مواد را داخل قالبها می ریزد، عملش حرام است.

یا اگر کتابت به وسیله دستگاهی انجام بشود، آیا کتابت به کسی که دستگاه را روشن کرده و خطوط چاپ شود، اسناد داده میشود.

حال در مسئله عکّاسی، که شخصی در برابر دوربین قرار می گیردو با فشردن دکمه ای، عکس و تصویر شخص را می گیرد، آیا در این موارد، عمل «تصویر» ـ بنا بر قول به حرمت تصویر ذوات الارواح ـ به شخص «عکّاس» که فقط دکمه ای را فشرده، إطلاق می شود؟

مرحوم سید در حاشیه مکاسب قائل به حرمت عکاسی و تصویر ایجاد شده از عکاسی شده اند. [1]

أستاد خمینی ره: نظرشان بر آن است که چون در زمان صدور روایات تصویر بالمباشرت بوده، نه تصویر بالواسطة، لذا أدلّه ناهیه شامل تصویر بواسطه مکائن و دستگاه ها نمی شود.[2] [3]

أستاد خوئی می فرمایند: عکاسی به این صورت است که نور بر آن شيء میتابد، و سایه حاصل از صورت آن شيء درون محفظه عکاسی قرار بگیرد، لذا در قدیم نور را از پشت می تاباندند تا سایه شيء درون عدسی دوربین بیفتد. بنابراین در عکاسی، تصویری ضبط نمی شود، بلکه دوربین، واسطه می شود که سایه ای که بین نور و بین دوربین قرار داد، ثبت و حفظ شود.[4] [5]

آية الله اراکی می فرمایند: عکاسی، نگه داشتن عکس است و ایجاد تصویر نیست، کار دوربین عکاسی، مثل آن است که ماده ای پشت شیشه قرار بدهیم تا عکس درون آینه باقی بماند، و در عکاسی اینگونه هست که صورتی که وجود دارد را به وسیله موادی نگه داریم، والا تصویری ایجاد نمی کنیم؛ فقط تثبیت صورت می کنیم، وآنچه که در أدلّه حرام شده است «ایجاد تصویر» است نه «ابقاء تصویر».[6]

باید دقت داشت که تسامح عرفی حجت نیست، و این که عرف به این عمل تصویر می گوید، متّبع و حجّت نیست. آنچه که مهم است این است که: آیا فعل «تصویر» به کار عکّاس إطلاق می شود، یا آن که کار او چیزی جز این نیست که مثلاً آینه ای را دربرابر ما بیاورد، وبه وسیله ماده ای تصویر را ثبت می کند.