درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت نقاشی ومجسّمه سازی/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمه

بحث در آن بود که در صورتی که دو نفر با یکدیگر اقدام به ساخت مجسّمه ذی روحی بکنند، آیا هر دو مستحقّ عقوبت هستند؟ یا آن که هیچ کدام مستحقّ عقوبت نیستند؟ یا آن که بین فعل تدریجی و دفعی تفاوت وجود دارد؟ اقوال در مسئله مختلف است.

نظر أستاد اشرفی: به نظر ما مسئله در کلمات آقایان فقهاً مشتبه شده و بین موارد و امثله تفاوت قائل نشده اند، مناسب است مسئله را در سه مطلب بررسی کنیم.

مطلب اوّل: باید دقت داشت که مفاد و معنی الفاظ مختلف هستند.

    1. برخی از افعال معنی و مفاد آن قائم به شخص واحد است، مثل «سفر» «صلاة» «رویت هلال»، که تحقّق این معانی و عمل پیوسته به صدور فعل از یک شخص است، واگر قسمتی از عمل را یک شخص و قسمت دیگر آن را شخص دیگر انجام بدهد، عمل صدق نمی کند.

    2. برخی از افعال مفاد و معنای آن به تحقّق فعل از چند نفر است، مثل «فتح بلد» که مقتضای طبیعت عمل به تحقّق عمل از چند نفر است، ونمی توان فعل را به هر یک به تنهایی اسناد داد.

    3. برخی از افعال هستند که هم می تواند به شخص قائم بشود وهم به جمع قائم بشود، مثل «رام کردن» یا «صید کردن» حیوان، که ممکن است یک نفر آن را رام کند، همچنان که ممکن است چند نفر با یکدیگر آن را به وسیله طنابها و دامها رام کنند.

حال، اگر ثواب یا مزد و جعاله ای برای تحقّق فعلی در نظر گرفته باشد، مزد و پاداش در صورت اوّل فقط برای یک شخص، و در صورت دوّم برای همه افراد، و در صورت سوّم برای یک فرد در صورتی که کار را به تنهایی انجام بدهد و برای همگان اگر عمل را با هم انجام بدهند، می باشد.

مطلب دوّم: برخی از امور دفعی هستند مثل «رویت هلال»، وبرخی از امور تدریجی هستند مثل «بنا مسجد»، و

روشن است که قیاس امور تدریجی به دفعی مع الفارق است.

حال، اگر ثواب یا مزد وجعاله ای برای تحقّق عملی در نظر گرفته شود، در «امور تدریجی» فقط بر کسی که جزء اخیر عمل را انجام بدهد ـ مثل کسی که آخرین آجر را قرار بدهد ـ تعلّق نمی گیرد، بلکه بر تمام افرادی که در تحقّق این عمل تدریجی دخالت داشته اند، تعلّق می گیرد، و ثواب و مزد بر مجموع عمل تسقیط می شود. همچنان که در زیارت ابی عبد الله و زیارت حضرت رضا  گفته شده که به مقدار هر قدم ثوابی برای او در نظر گرفته می شود.

امّا در «امور دفعی»، استحقاق مزد بر کسی است که فعل را انجام بدهد، مترتّب می شود، هرچند که برای تحقّق فعل دفعی مقدمات زیادی را متحمل شده باشد، در این موارد استحقاق ثواب فقط بر تحقّق فعل دفعی می باشد، و برای انجام مقدمات آن استحقاق مزد و پاداش ندارد، و لذا اگر کسی بدون مقدمه هلال ببیند و دیگری با أعمال مقدمات زیاد نبیند، رویت و مزد مختص به فرد اوّل می باشد.

مطلب سوّم: گاهی ثواب و عقاب بر «نتیجه عمل» مترتّب می شود، مثل آن که کسی که برای پیدا شدن چیزی مژده ای بدهد، در این موارد، استحقاق جعاله فقط بر تحقّق عمل است، وبرای انجام مقدمات آن، هرچند زیاد هم باشد، پاداشی در نظر گرفته نمی شود.. و گاهی ثواب و عقاب بر «مجموع عمل» داده می شود، مثل آن که کسی که عملی مثل بنایی را انجام بدهد، که بر مجموع عمل او، ثواب تعلّق می گیرد؛ لذا به مقداری که کار را انجام بدهد، پاداش و مزد به آن تعلّق می گیرد با بررسی این سه مطلب در مسئله «مجسّمه سازی» می گوئیم:

امّا نسبت به عمل اوّل: عمل «مجسّمه سازی» از قبیل اموری است که هم از یک نفر صادر می شود وهم از چند نفر صادر می شود؛ لذا اگر چند نفر با هم فعلی را انجام بدهند، همگان مستحقّ پاداش و مزد هستند، و پاداش بر آنها تقسیط می شود . بنابراین، این که برخی «تصویر» را با «سفر» مقایسه کرده اند، نا صواب می باشد. و همچنان که در درس قبل بیان شد، مختار قول به تقسیط عقاب می باشد.

امّا نسبت به عمل دوّم: طبیعت عمل «مجسّمه سازی» تدریجی است که به مرور ایجاد می شود، نه عمل دفعی؛ لذا عقاب بر مجموع عمل تسقیط می شود. بنابراین، این که برخی گفته اند اگر کسی نیمی از مجسّمه را بسازد و سپس دیگری ما بقی آن را بسازد، یا آن که کسی اجزاء مجسّمه را بسازد ولی دیگری اجزاء را به هم متصل کند، فرد اوّل مستحقّ عقاب نیست.. این ادّعا نا صحیحی است؛ بلکه در این صورت هر دو نفر مستحقّ عقاب هستند. مگر این که اوّلی قصد ساختن جزء به عنوان جزئی از کلّی تصویر را نداشته باشد.

حال، بحثی است که آیا همانطور که واجب تدریجی داریم، آیا حرام تدریجی هم داریم یا خیر؟ در نجف در جلسه ای که با آقایان پیرامون این مسئله بحث شد، به این نتیجه رسیدیم که همانطور که واجب تدریجی داریم، حرام تدریجی هم داریم. بنابراین، کسی که مجسّمه می سازد، از ابتدا که اقدام به ساخت مجسّمه می کند، مستحقّ عقاب است.

امّا نسبت به مطلب سوّم: در بحث مجسّمه سازی، عقاب بر مجموع عمل است نه بر خصوص نتیجه عمل. در این موارد بر تک تک مقدمات مجسّمه سازی از باب شرط متاخر «تحقّق کلّ مجسمه» حرام می باشد.

حال، با توجّه به این که عقاب بر مجموع عمل است، سئوالی مطرح می شود که اگر کسی مقداری از مجسّمه بسازد، سپس از ادامه عمل منصرف بشود و مثلاً آنها را از بین ببرد، در این صورت، آیا این شخص مستحقّ عقاب می باشد یا خیر؟

در اینجا ظاهراً مقتضای قاعده آن است که شخص مستحقّ عقاب نیست، چرا که استحقاق عقاب بر مقدمات بر فرض حصول شرط متاخر و متوقّف بر وجود آن بود که فعل تحقّق پیدا کند، ولی حال که فعل تحقّق پیدا نکرده، ظاهراً وجهی برای اتصاف عمل به حرمت نیست.

با توجّه به نکاتی که عرض شد خلل و خدشه در برخی از کلماتی که مرحوم إمام خمینی[1] [2] و آية الله اراکی[3] و برخی از معاصرین[4] در اینجا مطرح کرده اند، روشن می شود.

بنا بر آن که تصویر و نقش ذوات الارواح حرام باشد، بحثی مطرح است که آیا عکسهای امروزی که با دستگاه دوربین گرفته می شود حرام است یا خیر؟مرحوم سید در حاشیه مکاسب قائل به حرمت عکّاسی هستند، وأدلّه حرمت تصویر را شامل می دانند.[5]