درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت نقاشی ومجسّمه سازی/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمه

سخن در آن بود که آیا تصویری که از فعل دو نفر یا بیشتر به وجود می آید حرام است یا خیر؟مرحوم صاحب جواهر می نویسند: «و لو حصل الصنع من اثنين دفعة كانا مصورين، و مع التدريج ففي شرح الأستاد أن المدار على الأخير، قلت: لعل الأقوى التعلق بالأول أيضا، إذا فرض كون المقصود لهما ذلك من أول الأمر، لصدق الاستناد إليهما، ومنه يظهر ما في إطلاق قوله أيضا بعد ذلك، و مع التفريق يتعلق بالحكم الجامع».[1]

اگر دو نفر با هم به صورت مشترک مجسّمه ای را دفعه انجام دهند هر دو مصوّر هستند، واگر به تدریج انجام دهند، در شرح أستاد ـ که منظور ایشان شرح قواعد مرحوم کاشف الغطاء است[2] ـ فرموده اند: عمل شخص دوّم که کار را به اتمام رسانده حرام است. مرحوم صاحب جواهر می فرمایند: اگر نفر اوّل قصد داشته که تصویر را ایجاد کند، عمل او نیز هم حرام است چرا که تصویر بر هر دوی آنها صادق است.

بیان أستاد اشرفی : به نظر می رسد کلام صاحب کشف الغطاء صحیح است؛ لذا اگر هر دوبا هم عمل را انجام بدهند هر دو مستحقّ عقاب هستند. بنابراین، این که مرحوم أستاد خمینی[3] ادّعا می کنند که در صورت فعل از دو نفر صادر شود تعابیر «مَن صوّر صورة»[4] ، «ایّاکم وعمل الصور»[5] شامل نمی شود، ادعای قابل خدشه است؛ چرا که کلمه «مَن» هم بر یک نفر إطلاق می شود و هم بر چند نفر. همچنان که مقتضی «ایاکم وعمل الصور» آن است که شارع تحقّق این عمل در خارج را مبغوض می داند البتّه باید بحث شود که آیا همه مستحقّ یک عقاب علی حدة هستند... یا آن که عقاب یکی بیشتر نیست و بر افراد تسقیط می شود.

اگر کسی قسمتی از مجسّمه را بسازد و بقیه آن را نسازد و رها کند عملش حرام است یا خیر؟

برخی گفته اند که چون ساخت تصویر ناقص مصداق «من صوّر صورة» نمی شود، ولذا حرام نمی باشد.

گفته شد که صاحب جواهر[6] فارق در مسئله را به «قصد» دانسته اند، یعنی: اگر کسی از ابتدا قصد دارد که تصویر ناقص بسازد عملش حرام نیست، و «من صوّر صورة»[7] [8] [9] شامل نمی شود. اما اگر از ابتدا قصد دارد که تصویر کامل بسازد، سپس پشیمان بشود، یا مانعی پیش بیاید که نتواند کار را به اتمام برساند. مرحوم شیخ و صاحب جواهر معتقدند چون وی قاصد تصویر تامّ بوده، مستحقّ عقاب است.

در برابر مرحوم إمام خمینی معتقدند که اینها مشمول أدلّه نیست، چرا که دلیل حرمت «من مثّل مثالاً» و«من صوّر صورة» ذکر کرد، و کسی که به هر دلیلی مقداری از صورت را بکشد، مصداق تصویر نیست.

أستاد اشرفی: اگر کسی که از اول قصد دارد تصویر ناقص بسازد، عملش حلال است، وحتی از باب تجری هم حرام نیست. اگر کسی که از اوّل قصد دارد که از ابتدا تصویر کامل بسازد ولی در میانه کار منصرف شود، عملش اگر تجری را حرام بدانیم، حرام است مناسب است در اینجا بین واجبات و محرمات مقایسه شود.

در «واجبات ارتباطی»، به مقدار اشتغال مکلّف به عمل در حال اتیان واجب برای او ثواب ثابت است، البتّه تحقّق امتثال متوقف بر آن است که عمل را به قصد مجموع برساند که در این صورت پس از اتمام عمل، مکلّف «امتثال واطاعت» تکلیف کرده است.

حال در «نواهی»، مثل ساخت مجسّمه ذی روح، آیا عمل بعد از اتمام آن، متصف به حرمت می شود؟ یا آن که از لحظه اوّل اشتغال به ساخت مجسمه، عملش متّصف به حرام می شود؟ یا آن که بعد اتمام عمل، أعمال سابقه اش در آن هنگام متصف به حرام می شود.

إحتمال اخیر ناصحیح است، چرا که «الشيء لاینقلب عمّا هو علیه»، ومعقول نیست که اعمالی که به صورت حلال صادر شده، پس از اتمام عمل، متّصف به حرمت بشود.

إحتمال دارد که در واجبات، از لحظه اوّل، وجوب فعلی باشد، ولی وجوب منبسط به تک تک اجزاء می شود، در حرام نیز از لحظه اوّل اشتغال به عمل محرّم، حرمت فعلی است، وبه مقدار إرتکاب حرام، تکلیف متّصف به حرمت می شود.

إحتمال دارد که همانطور که در امتثال و اطاعت واجب، از لحظه اوّل به نحو «شرط متاخّر» معلّق به اتمام عمل است، همچنین در نواهی، حرمت از لحظه اوّل حرمت فعلی است و البتّه به نحو «شرط متاخّر» متوقف است به آخر رسیدن عمل است.