درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: برّرسی و تحلیل روایت تحف العقول.

چون روایت تحف العقول را شیخ به عنوان ضابطه در إبتدای مکاسب آورده است فرازهای دیگری از آن را از خود کتاب شریف تحف العقول، مرور کرده و نکاتی در حاشیه بیان می‌کنیم:

«و أما تفسير التجارات‌ فِي جَمِيعِ الْبُيُوعِ وَ وُجُوهِ الْحَلَالِ مِنْ وَجْهِ التِّجَارَاتِ الَّتِي يَجُوزُ لِلْبَائِعِ أَنْ يَبِيعَ مِمَّا لَا يَجُوزُ لَهُ وَ كَذَلِكَ الْمُشْتَرِي الَّذِي يَجُوزُ لَهُ شِرَاؤُهُ مِمَّا لَا يَجُوزُ لَهُ فَكُلُ‌ مَأْمُورٍ بِهِ مِمَّا هُوَ غِذَاءٌ لِلْعِبَادِ وَ قِوَامُهُمْ بِهِ فِي أُمُورِهِمْ فِي وُجُوهِ الصَّلَاحِ الَّذِي لَا يُقِيمُهُمْ غَيْرُهُ مِمَّا يَأْكُلُونَ وَ يَشْرَبُونَ وَ يَلْبَسُونَ وَ يَنْكِحُونَ وَ يَمْلِكُونَ وَ يَسْتَعْمِلُونَ مِنْ جِهَةِ مِلْكِهِمْ وَ يَجُوزُ لَهُمُ الِإستعمال لَهُ مِنْ جَمِيعِ جِهَاتِ الْمَنَافِعِ الَّتِي لَا يُقِيمُهُمْ غَيْرُهَا مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يَكُونُ لَهُمْ فِيهِ الصَّلَاحُ مِنْ جِهَةٍ مِنَ الْجِهَاتِ فَهَذَا كُلُّهُ حَلَالٌ بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاكُهُ وَ اسْتِعْمَالُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِيَّتُهُ» [1]

در این عبارت علاوه بر امور وابسته به خورد و خوراک و نوشاک و پوشاک و نکاح و...که معامله در آن موارد بی شک جائزست هر موردی که قوام زندگی مردم به آن بستگی دارد نیز جزء معاملات و تجارتهای حلال، دسته بندی شده است از قبیل مالک شدن اراضی، آب برای کشاورزی، دکان برای تجارت و...به طور کلّی هر آن چیزی که امکان مالکیّت مردم نسبت به آن وجود داشته باشد و جهتی از زندگی و معاش آدمیان را اصلاح نماید بیع و تقلب و معامله آن جائزست. این عنوان عام بوده و همه مواردی که امروزه زندگی مردم به آن وابسته است مثل ماشین آلات و لب تاپ و موبایل و...را شامل شده و بیع آن را جائز می‌شمارد.

«وَ أَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنَ الْبَيْعِ وَ الشِّرَاءِ فَكُلُّ أَمْرٍ يَكُونُ فِيهِ الْفَسَادُ مِمَّا هُوَ مَنْهِيٌّ عَنْهُ مِنْ جِهَةِ أَكْلِهِ وَ شُرْبِهِ أَوْ كَسْبِهِ أَوْ نِكَاحِهِ أَوْ مِلْكِهِ أَوْ إِمْسَاكِهِ أَوْ هِبَتِهِ أَوْ عَارِيَّتِهِ أَوْ شَيْ‌ءٍ يَكُونُ فِيهِ وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ نَظِيرُ الْبَيْعِ بِالرِّبَا لِمَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْفَسَادِ أَوِ الْبَيْعِ لِلْمَيْتَةِ أَوِ الدَّمِ أَوْ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ أَوْ لُحُومِ السِّبَاعِ مِنْ صُنُوفِ سِبَاعِ الْوَحْشِ أَوِ الطَّيْرِ أَوْ جُلُودِهَا أَوِ الْخَمْرِ أَوْ شَيْ‌ءٍ مِنْ وُجُوهِ النَّجِسِ فَهَذَا كُلُّهُ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ لِأَنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ مَنْهِيٌّ عَنْ أَكْلِهِ وَ شُرْبِهِ وَ لُبْسِهِ وَ مِلْكِهِ وَ إِمْسَاكِهِ وَ التَّقَلُّبِ فِيهِ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لِمَا فِيهِ مِنَ الْفَسَادِ فَجَمِيعُ تَقَلُّبِهِ فِي ذَلِكَ حَرَامٌ وَ كَذَلِكَ كُلُّ بَيْعٍ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ كُلُّ مَنْهِيٍّ عَنْهُ مِمَّا يُتَقَرَّبُ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ أَوْ يَقْوَى بِهِ الْكُفْرُ وَ الشِّرْكُ مِنْ جَمِيعِ وُجُوهِ الْمَعَاصِي أَوْ بَابٌ مِنَ الْأَبْوَابِ يَقْوَى بِهِ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الضَّلَالَةِ أَوْ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبَاطِلِ أَوْ بَابٌ يُوهَنُ بِهِ الْحَقُّ فَهُوَ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ حَرَامٌ بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاكُهُ وَ مِلْكُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِيَّتُهُ وَ جَمِيعُ التَّقَلُّبِ فِيهِ إِلَّا فِي حَالٍ تَدْعُو الضَّرُورَةُ فِيهِ إِلَى ذَلِكَ.» [2]

مثال های که به عنوان معاملات حرام، ذکر شده هیچ وجه حلالی نداشته است لذا آن معاملات را به صورت مطلق، تحریم کرده است. ولی اگر امروزه وجوه حلالی برای آن متصور باشد بیع آن حلال می شود ، از باب تشبیه، شیخ در کتاب مکاسب، مثالی که برای شیئ بلا مالیت بیان می دارد تبن«به معنای کاه» می باشد که بی تردید در زمانهای دور هیچ ارزش و قیمتی نداشته است اما امروزه قیمت کاه برابر گندم است لذا مالیت پیدا کرده و بیع آن مشروع و مجاز خواهد بود، یا در گذشته بیع قاذورات از جهت فقدان منفعت، حرام بود و امروزه که به عنوان کود در زراعت، إستفاده می شود از عنوان حرمت به عنوان حلیت تغییر حکمی پیدا می‌کند. عبارت «یکون فیه الفساد» نیز دلالت دارد که در هر امری که فساد، مقصود از معامله باشد مثل رادیو در زمانهای سابق، تجارت آن حرام می باشد و در صورت تغییر عنوان و کاربری، حکم آن نیز تغییر خواهد کرد.

بیع دم: برخی نادان را در گذشته خیال بر آن بود که خوردن خون، شجاعت یا قساوت آورد...خون در گذشته هیچ إستفاده حلال و مجازی نداشت ولی امروزه با یک واحد خون یک شخص، می توان آدم دیگری را زنده کرد، لذا تبدل موضوع به تبدیل حکم از حرمت به جواز منجر شده است. داستان در مورد لحوم السباع چنین است و می توان إستفاده های حلالی چون خوراک سگ های شکاری یا سگ گله برای گوشت درندگان در نظر گرفت و حکم به جواز خرید و فروش آن کرد. پوست غیر ماکول اللحم اگر چه در نماز، موجب بطلان است اما اگر إستفاده دیگری چون حفاظت از سرما داشته باشد حکم کردن به حرمت آن خیلی روشن و قطعی نبوده و حکم به جواز آن بعید نمی باشد.گاهی موارد نقض از قبیل نقض مورد اخیر، موجب إشکال به متن روایت شده است. البتّه تعلیل کلّی حرمت به فساد و مفسده انگیزی در روایت فوق، بسا حرمت مثال های وارده در روایت را به صورت فساد انگیزی، مقید نماید.

« فَإِجَارَةُ الْإنسان نَفْسَهُ أَوْ مَا يَمْلِكُ أَوْ يَلِي‌ أَمْرَهُ‌ مِنْ قَرَابَتِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ ثَوْبِهِ بِوَجْهِ الْحَلَالِ مِنْ جِهَاتِ الْإِجَارَاتِ أَنْ يُؤْجِرَ نَفْسَهُ أَوْ دَارَهُ أَوْ أَرْضَهُ أَوْ شَيْئاً يَمْلِكُهُ فِيمَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنْ وُجُوهِ الْمَنَافِعِ أَوِ الْعَمَلِ بِنَفْسِهِ وَ وُلْدِهِ وَ مَمْلُوكِهِ أَوْ أَجِيرِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ وَكِيلًا لِلْوَالِي أَوْ وَالِياً لِلْوَالِي فَلَا بَأْسَ أَنْ يَكُونَ أَجِيراً يُؤْجِرُ نَفْسَهُ أَوْ وُلْدَهُ أَوْ قَرَابَتَهُ أَوْ مِلْكَهُ أَوْ وَكِيلَهُ فِي إِجَارَتِهِ لِأَنَّهُمْ وُكَلَاءُ الْأَجِيرِ مِنْ عِنْدِهِ لَيْسَ هُمْ بِوُلَاةِ الْوَالِي نَظِيرُ الْحَمَّالِ الَّذِي يَحْمِلُ شَيْئاً بِشَيْ‌ءٍ مَعْلُومٍ إِلَى مَوْضِعٍ مَعْلُومٍ فَيَحْمِلُ ذَلِكَ الشَّيْ‌ءَ الَّذِي يَجُوزُ لَهُ حَمْلُهُ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمِلْكِهِ أَوْ دَابَّتِهِ أَوْ يُؤَاجِرُ نَفْسَهُ فِي عَمَلٍ يَعْمَلُ ذَلِكَ الْعَمَلَ بِنَفْسِهِ أَوْ بِمَمْلُوكِهِ أَوْ قَرَابَتِهِ أَوْ بِأَجِيرٍ مِنْ قِبَلِهِ فَهَذِهِ وُجُوهٌ مِنْ وُجُوهِ الْإِجَارَات‌.»