< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

93/11/25

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: نقد و برّرسی روایات تحلیل.

تحلیل خمس بحث جلسه گذشته بود که بر مدار أقوال صاحب حدائق نکاتی پیرامون آن به عرض رسید. گفته شد که محدث بحرانی در بحثی مبسوط – قریب به پنجاه صفحه با إستناد به بیش از 50 تا 60 روایت، حدود 14 قول را در این مقام استخراج نموده است. روایات خمس در حدائق بر چهار دسته تقسیم شده که با بیان عنوان هر دسته روایاتی به عنوان نمونه ذکر می شود :

دسته أوّل: روایاتی که دلالت دارد خمس بر هرگونه فایده ای لازم است. وجوب در این دسته از روایات، مقید به هیچ قیدی از جمله عصر حضور و غیبت نیست و إطلاق روایات، وجوب خمس فواید را تا روز قیامت به اثبات می رساند. این روایات در ابواب1و2و3 و4و8 و12 مایجب فیه الخمس وسائل الشیعه وارد شده است از جمله روایات ذیل:

    1. روایت ابو علی بن راشد از علی بن مهزیار: « فَقَالَ يَجِبُ عَلَيْهِمُ الْخُمُسُ فَقُلْتُ فَفِي أَيِّ شَيْ‌ءٍ فَقَالَ فِي أَمْتِعَتِهِمْ وَ صَنَائِعِهِمْ قُلْتُ وَ التَّاجِرُ عَلَيْهِ وَ الصَّانِعُ بِيَدِهِ فَقَالَ إِذَا أَمْكَنَهُمْ بَعْدَ مَئُونَتِهِمْ.»[1]

    2. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: قُلْتُ لَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ قَالَ هِيَ وَ اللَّهِ الْإِفَادَةُ يَوْماً بِيَوْمٍ إِلَّا أَنَّ أَبِي جَعَلَ شِيعَتَنَا مِنْ ذَلِكَ فِي حِلٍّ لِيَزْكُوا[2]

    3. «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ مَا الَّذِي يَجِبُ عَلَيَّ يَا مَوْلَايَ فِي غَلَّةِ رَحَى أَرْضٍ فِي قَطِيعَةٍ لِي وَ فِي ثَمَنِ سَمَكٍ وَ بَرْدِيٍّ وَ قَصَبٍ أَبِيعُهُ مِنْ أَجَمَةِ هَذِهِ الْقَطِيعَةِ فَكَتَبَ يَجِبُ عَلَيْكَ فِيهِ الْخُمُسُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى.» [3]

دسته دوّم: روایاتی که دلالت اکید و شدیدی بر اخراج خمس داشته و صراحت بر عدم اباحه خمس دارد و وعده عقاب و عذاب بر ترک آن بیان می دارد که برخی از این دسته در روایات ذیل قابل مشاهده است:

    1. « مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ صَالِحُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ وَ كَانَ يَتَوَلَّى لَهُ الْوَقْفَ بِقُمَّ فَقَالَ يَا سَيِّدِي اجْعَلْنِي مِنْ عَشَرَةِ آلَافٍ فِي حِلٍّ فَإِنِّي قَدْ أَنْفَقْتُهَا فَقَالَ لَهُ أَنْتَ فِي حِلٍّ فَلَمَّا خَرَجَ‌ صَالِحٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ أَحَدُهُمْ يَثِبُ عَلَى أموال آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَيْتَامِهِمْ وَ مَسَاكِينِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ فَيَأْخُذُهُ ثُمَّ يَجِي‌ءُ فَيَقُولُ اجْعَلْنِي فِي حِلٍّ أَ تَرَاهُ ظَنَّ أَنِّي أَقُولُ: لَا أَفْعَلُ وَ اللَّهِ لَيَسْأَلَنَّهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَنْ ذَلِكَ سُؤَالًا حَثِيثاً.»[4]

    2. «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَيْدٍ الطَّبَرِيِّ قَالَ: كَتَبَ رَجُلٌ مِنْ تُجَّارِ فَارِسَ مِنْ بَعْضِ مَوَالِي أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا يَسْأَلُهُ الْإِذْنَ فِي الْخُمُسِ فَكَتَبَ إِلَيْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ ضَمِنَ عَلَى الْعَمَلِ الثَّوَابَ وَ عَلَى الضِّيقِ لْهَمَّ لَا يَحِلُّ مَالٌ إِلَّا مِنْ وَجْهٍ أَحَلَّهُ اللَّهُ إِنَّ الْخُمُسَ عَوْنُنَا عَلَى دِينِنَا وَ عَلَى عِيَالاتِنَا وَ عَلَى أموالنَا»[5]

    3. روایتی که شیخ صدوق از چهارتن از مشایخ خود نقل می‌کند:« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي إِكْمَالِ الدِّينِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِيِّ وَ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدَّقَّاقِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبِ وَ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ جَمِيعاً عَنْ أَبِي الْحُسَيْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيِّ قَالَ كَانَ فِيمَا وَرَدَ عَلَيَّ [مِنَ] الشَّيْخِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِيِّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِي جَوَابِ مَسَائِلِي إِلَى صَاحِبِ الدَّارِ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ مَنْ يَسْتَحِلُّ مَا فِي يَدِهِ مِنْ أموالنَا وَ يَتصّرف فِيهِ تصّرفهُ فِي مَالِهِ مِنْ غَيْرِ أَمْرِنَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ نَحْنُ خُصَمَاؤُهُ فَقَدْ قَالَ النَّبِيُّ ص الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِي مَا حَرَّمَ اللَّهُ مَلْعُونٌ عَلَى لِسَانِي وَ لِسَانِ كُلِّ نَبِيٍّ مُجَابٍ...» [6]

دسته سوم: روایات تحلیل که حکم به حلیت خمس بر شیعیان دارد. این روایات در حد استفاضه و قریب به تواتر وارد شده است که برخی از آن در ذیل بیان می شود :

    1. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: قُلْتُ لَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ قَالَ هِيَ وَ اللَّهِ الْإِفَادَةُ يَوْماً بِيَوْمٍ إِلَّا أَنَّ أَبِي جَعَلَ شِيعَتَنَا مِنْ ذَلِكَ فِي حِلٍّ لِيَزْكُوا.»[7]

    2. «عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ لَنَا أموالا مِنْ غَلَّاتٍ وَ تِجَارَاتٍ وَ نَحْوِ ذَلِكَ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ لَكَ فِيهَا حَقّاً قَالَ فَلِمَ أَحْلَلْنَا إِذاً لِشِيعَتِنَا إِلَّا لِتَطِيبَ وِلَادَتُهُمْ وَ كُلُّ مَنْ وَالَى آبَائِي فَهُوَ فِي حِلٍّ مِمَّا فِي أَيْدِيهِمْ مِنْ حَقِّنَا فَلْيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ.» [8]

    3. «عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ  هَلَكَ النَّاسُ فِي بُطُونِهِمْ وَ فُرُوجِهِمْ لِأَنَّهُمْ لَمْ يُؤَدُّوا إِلَيْنَا حَقَّنَا أَلَا وَ إِنَّ شِيعَتَنَا مِنْ ذَلِكَ وَ آبَاءَهُمْ فِي حِلٍّ.» [9]

    4. « قَالَ: قَرَأْتُ فِي كِتَابٍ لِأَبِي جَعْفَرٍ  مِنْ رَجُلٍ يَسْأَلُهُ أَنْ يَجْعَلَهُ فِي حِلٍّ مِنْ مَأْكَلِهِ وَ مَشْرَبِهِ مِنَ الْخُمُسِ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ مَنْ أَعْوَزَهُ شَيْ‌ءٌ مِنْ حَقِّي فَهُوَ فِي حِلٍّ.» [10]

در برخی روایات مثل روایت فوق، تحلیل خمس در صورت اعواز و ضعف اقتصادی مکلّف وارد شده است. در مورد روایات تحلیل، گاه ادّعا می شود که این روایات منحصر در یکی از ائمه  است مثل روایت مفصل علی بن مهزیار از إمام جواد  که خمس را در سال220 ه.ق تحلیل کرده اند ولی گفته اند از دیگران پیشوایان دین، روایتی در مقام تحلیل کلّی وجود ندارد اما در مجموع روایات می توان تحلیل خمس را در کلام بعض دیگر از إمامان قبل و پس از إمام باقر  مشاهده کرد که حتّی برخی دلالت بر تحلیل خمس تا روز قیامت دارد.

دسته چهارم: این روایات که بیشتر در باب چهارم از ابواب أنفال وارد شده است دلالت دارد که زمین و مافیها متعلّق به خدای متعال بوده که خداوند آن را به خلیفه خود در زمین یعنی انبیا و معصومان واگذار کرده است. دو روایت از این دسته نیز یادآوری می شود :

    1. «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي سَيَّارٍ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  إِنِّي كُنْتُ وُلِّيتُ الْغَوْصَ فَأَصَبْتُ أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ« البتّه مقصود آن است که با فروش غوص به این مقدار از درهم دست یافته است» وَ قَدْ جِئْتُ بِخُمُسِهَا ثَمَانِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ كَرِهْتُ أَنْ أَحْبِسَهَا عَنْكَ وَ أَعْرِضَ لَهَا وَ هِيَ حَقُّكَ الَّذِي جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى لَكَ فِي أموالنَا فَقَالَ وَ مَا لَنَا مِنَ الْأَرْضِ وَ مَا أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْهَا إِلَّا الْخُمُسُ؟ يَا أَبَا سَيَّارٍ الْأَرْضُ كُلُّهَا لَنَا فَمَا أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْهَا مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ لَنَا قَالَ قُلْتُ: لَهُ أَنَا أَحْمِلُ إِلَيْكَ الْمَالَ كُلَّهُ فَقَالَ لِي يَا أَبَا سَيَّارٍ قَدْ طَيَّبْنَاهُ لَكَ وَ حَلَّلْنَاكَ مِنْهُ فَضُمَّ إِلَيْكَ مَالَكَ وَ كُلُّ مَا كَانَ فِي أَيْدِي شِيعَتِنَا مِنَ الْأَرْضِ فَهُمْ فِيهِ مُحَلَّلُونَ وَ مُحَلَّلٌ لَهُمْ ذَلِكَ إِلَى أَنْ يَقُومَ قَائِمُنَا فَيَجْبِيَهُمْ طَسْقَ مَا كَانَ فِي أَيْدِي سِوَاهُمْ فَإِنَّ كَسْبَهُمْ مِنَ الْأَرْضِ حَرَامٌ عَلَيْهِمْ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا فَيَأْخُذَ الْأَرْضَ مِنْ أَيْدِيهِمْ وَ يُخْرِجَهُمْ مِنْهَا صَغَرَةً.»[11]

    2. روایت حارث بن مغیره نصری:«قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي فُلَانٍ وَ فُلَانٍ قَالَ يَا نَجِيَّةُ إِنَّ لَنَا الْخُمُسَ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ لَنَا الْأنفال وَ لَنَا صَفْوَ الْمَالِ وَ هُمَا وَ اللَّهِ أوّل مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا فِي كِتَابِ اللَّهِ إِلَى أَنْ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّا قَدْ أَحْلَلْنَا ذَلِكَ لِشِيعَتِنَا قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ يَا نَجِيَّةُ مَا عَلَى‌فِطْرَةِ إِبْرَاهِيمَ غَيْرُنَا وَ غَيْرُ شِيعَتِنَا[12]

محدث بحرانی در پایان دسته بندی روایات، أقوال برخی از فقها را بیان می دارد: گفته شد که شیخ مفید در مقنعه در مورد خمس در عصر غیبت می فرمایند که روایات دلالت روشنی بر حکم خمس در عصر غیبت ندارند و چندین قول را پیرامون حکم خمس در عصر غیبت بیان می‌نمایند. شیخ مفید با بیانی غیر قاطع و گاه تردید آمیز این قول را برمی‌گزیند که سهم سادات در عصر غیبت محفوظ بوده و باید به اصناف سه گانه سادات، رسانده شود ولی سهم إمام در عصر غیبت باید حفظ و نگهداری شود تا در زمان حضور، به خدمت إمام زمان  تقدیم شود. صاحب ذخیره هم با إستناد به روایات دسته سوّم و چهارم، خمس را برای شیعیان مباح می‌شمارد.

باری قولی که صاحب حدائق خود در نهایت برمی‌گزیند: سهم سادات در عصر غیبت به مقتضای إطلاق أدلّه ثابت بوده و باید به سادات نیازمند عطا شود اما در مورد سهم إمام، با إستناد به روایات تحلیل، آن را بر شیعه روا می‌شمارد و ضرورتی برای أدای سهم إمام به مرجع تقلید یا صرف در رضای إمام معصوم قائل نیست. البتّه محدث بحرانی إطلاق روایاتی که کل خمس را برای شیعه مباح می داند با قوت روایاتی که سهم سادات را برای اصناف سه گانه سادات، اثبات نماید مقید کرده و بدلیت خمس از زکات و تعلّق خمس به سادات نیازمند را به عنوان شاهد این تقیید می‌آورد. در برخی روایات مطلقه در تحلیل تمام خمس نیز می فرماید که إمام  نیمی از خمس را به عنوان حق شخصی خود از باب مالکیّت و نیمی از آن را از باب ولایتی که بر سادات دارند تحلیل کرده است لذا کل خمس را به خود أسناد داده اند ولی در مقام تحلیل، مرادشان سهم خود ائمه است نه کل خمس.

مرحوم أستاد خوئی ورود دیگری در بحث تحلیل دارند. إبتدا در بسیاری از روایات باب، خدشه سندی می نماید و سپس در مقام جمع بین روایات معتبره می فرمایند که أموالی که به دست شیعیان از راه کسب و هبه و...می‌رسد و إحتمال عدم اخراج خمس و حرمت آن ها وجود دارد با توجّه به روایات تحلیل، تصّرف در آن ها برای شیعه حلال و مباح می باشد:«لک المهنأ و علیه الوزر» اما در صورت تعلّق خمس به أموال خود مکلّف شیعه، اخراج خمس آن أموال در عصر غیبت و حضور تفاوتی نداشته و بی تردید واجب می باشد.

بیان أستاد اشرفی:

أوّلاً بسیاری از روایات تحلیل از نظر سندی قابل خدشه نیست و ثانیاً از نظر مبنایی همیشه این سؤال وجود دارد که اگر مضمون واحدی در بیست روایت وارد شده باشد ولی این روایات هریک از نظر سندی دچار خدشه باشد آیا با روایت واحدی که از ثقه نقل شده باشد قابل قیاس نیست؟ اگر عمده دلیل حجیّت خبر ثقه را سیره عقلا بدانیم عقلا در این موارد چه می‌کنند؟ آیا به راحتّی حکم به تعطیل و طرد تمام آن روایات می کنند و این حجم از روایات را خالی از اعتبار دانسته و به آن ترتیب أثر نمی‌دهند؟ هرگز به نظر ما چنین نیست؛ عقلا در چنین مواردی بسان خبر ثقه بر این تعداد از اخبار اگر چه با أسناد قابل خدشه هریک به صورت جداگانه اعتبار قائلند و به آن ترتیب أثر می‌دهند. و خلاصه آن که چون عمده دلیل بر حجیّت خبر ثقه را سیره عقلا ذکر می کنند و سیره عقلا بر عمل به قول ثقه عمدتاً بخاطر حصول إطمینان به صدق و مطابقت خبر یا واقع است پس می توان گفت که این سیره عقلائی در تعداد خبری که متّحد المضمون باشد و از روات مختلف در مجالس مختلف و حتّی گاهی از ائمه متعدّد نقل شده باشد عادتا موجب وثوق و إطمینان صدور مضمون آن ها خواهد شد.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo