درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: مئونه بودن حج و صور آن

در جلسه قبل گفته شد مسأله هفتاد، فروعی را که مستطیع برای حج خود هزینه می کند مطرح کرده و صدق مئونه را در آن ها بررسی می کند. یکی از صورتهای مسأله جایی بود که شخص باید پولی را برای ثبت نام مکه بپردازد تا امتیازی به نامش ثبت شود و برای سال های بعد نوبت وی اعلام شده و زمینه اعزام به حج برایش فراهم شود. در این فرع بحث های فراوانی درگرفته است که آیا پول اولیه ای که برای ثبت نام به مدت چند سال در حساب حج و زیارت باقی می‌ماند خمس دارد یا خیر؟

نظر سید أستاد برآن است که شخص به خاطر استطاعت باید پول را در بانک بگذارد چرا که به مقتضای آیه شریفه حج، در صورت وجود استطاعت مالی، وجوب حج فعلی می شود اگر چه ظرف انجام واجب در سال های بعد و زمانی که قرعه به نام فرد درآید می باشد. أستاد ره در عین این که قائل به وجوب ثبت نام هستند اما دادن خمس چنین سپرده بانکی برای ثبت امتیاز حج را لازم می‌شمارند چرا که امسال حجی انجام نمی‌پذیرد و پولی که در راه ثبت نام صرف شده است بر فرض مئونه بودن مئونه سالی است که شخص به حج مشرف شود در نتیجه این پول مئونه سال خمسی ثبت نام نبوده و دادن خمس آن لازم است چه آن که استثنای مئونه از خمس دائر مدار فعلیت مئونه است امری که با بیان فوق در مقام مفقودست.

بحث اصولی که با این بحث ارتباط دارد بحث از مقدّمات مفوته است. برای أولّین بار مرحوم صاحب فصول قائل به واجب معلق در حج شد به این صورت که بمجرد حصول استطاعت برای مکلّف، وجوب حج برو فعلی می شود اما بین ظرف وجوب و ظرف واجب، فاصله است، ظرف وجوب بمجرد استطاعت ایجاد می شود اما ظرف واجب همان أیّام ذی الحجه و انجام اعمال حج است، ثمره تفکیک بین این دو وجوب در لزوم تهیه و اعداد مقدّمات حج قبل از موسم حج روشن می شود ، بنابر قول به وجوب حج قبل از فرارسیدن موسم حج ، بر مکلّف است که وسایل و زاد و توشه سفر فراهم کند و به سمت خانه خدا حرکت کند بگونه ای که أیّام حج را در آن سرزمین الهی حاضر باشد. ناگفته نماند که مرحوم نائینی منکر واجب معلق شده اند در حالی که أستاد خوئی آن را پذیرفته اند گرچه میرزا لزوم مقدّمات مفوته را از راه دیگری اثبات کرده اند.

فلذلک: در مورد زکات گفته شد اگر کسی پنج درهم نذر بدهکار باشد إبتدا این پنج درهم را از موجودی دراهم او کسر کرده و اگر باقی مانده به مقدار نصاب زکات درهم برسد زکات دارد و الا فلا، در آن جا بین این که شخص این مقدار را صرف در نذر بکند یا عصیان کرده و نذر خود را ادا نکند تفاوتی نگذاشته اند، اما در مقام در صورتی که حج بر عهده مستطیع آید و وی مالش را خرج در حج نکند قائل به وجوب خمس در مقام شده اند و مرحوم سیّد ماتن ره نیز بنابر احتیاط واجب، دادن خمس را لازم می شمارد. تفاوت بین این دو باب از آنروست که در استثنای مئونه از خمس، فعلیت مئونه شرط است و تقدیری بودن مئونه نمی تواند مانع وجوب خمس باشد اما در زکات به صرف این که مال زکوی، متعلّق دین شرعی یا دین فردی باشد از مجموع نصاب کسر شده و باقیمانده در صورت وصول به نصاب، واجب الزکاة خواهد بود. از این فرع، عدّه ای استفاده کرده اند که چون در سالی که ثبت نام انجام می گیرد تشرف به حج انجام نمی‌پذیرد مئونه حج فعلیت نداشته فلذا دادن خمس آن واجب است. «للکلام تتمة فی الجلسة الاتیة»

مسأله دیگری که شبیه این مسأله است آن که اگر کسی زمینی برای زندگی خود تهیه کرده و مصالح آن را در طول سه سال آماده کند آیا مصالحی که در سال أوّل و دوم و قبل از آماده شدن خانه گردآورده و هنوز به عنوان مئونه فعلی او درنیامده است خمس دارد یا خیر؟ در این مسأله بی شک مصالحی که در سال پایانی تهیه کند از خمس معافست چرا که همان سال به خرج مئونه و بنای منزل او که مسکونی شده درآمده است و مشکلی ندارد. در این مسأله أستاد خوئی قائلند که خمس این مصالح در سال أوّل و دوم لازم است چرا که استثنای مئونه از خمس دائر مدار فعلیت مئونه است و در این مسأله اگر چه این مصالح در سال های بعد به عنوان مئونه بنای منزل در خواهد آمد اما مادامی که این عنوان فعلیت نیافته، به عنوان مازاد درآمد فرد محاسبه شده و دادن خمس آن لازم است.و للکلام تتمة و الحمد لله.