< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

93/02/22

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: استثنای مئونه از خمس/ تناسب با شان

مئونه بر دو دسته است یکی مئونه کسب و استرباح، دیگری مئونه عیال و فرزندان و سایر افراد واجب النفقه. به حسب آن چه تا کنون به عرض رسید هر دو مئونه از أرباح یک سال خمسی مستثنا بوده و فاضل این دو مئونه خمس دارد.

سؤال: آیا مئونه در این دونوع محدود به حدی است و فقط مقدار خاصّی را شامل می شود یا هر مقدار کم یا زیادی که در راه کسب یا زندگی روزانه هزینه ‌شود را شامل می شود ؟ مرحوم سیّد ماتن ره در مسأله 61 می فرمایند که مقدار مئون محدود به حدی نیست پس فرقی نمی کند که مقدار مئونه زائد از متعارف باشد یا به قدر متعارف باشد مثلاً کسی اگر مغازه ای را که پانصد هزار تومان اجرتش می‌ارزد به یک میلیون تومان اجاره کند باز هم از خمس مستثناست.

به نظر ما مازاد از مقدار متعارف از خمس کسر نمی شود و در صورت پرداخت به این مقدار باید خمس آن را محاسبه کرده و بپردازد. به عبارت دیگر هزینه ها سه صورت دارد یا مصداق اسراف و تبذیرست یا خیر، اگر مصداق اسراف باشد که هیچکس آن را از خمس معاف نمی داند، اما در صورتی که اسراف نباشد باز دو صورت دارد یا مخالف شان وی نیست که بی‌تردید، خمس ندارد، باقی می‌ماند صورتی که این هزینه ها مخالف شان وی باشد، این صورت مورد اختلاف فقها واقع شده است، از فرمایش مرحوم سیّد ماتن ره برآید که اگر مازاد از حد متعارف و شان وی باشد ولی اسراف و تبذیر نباشد از خمس در موونه‌های تکسب معافست. در این صورت که مازاد از متعارف در موونه تکسب صرف شده در کلام مرحوم ماتن جمله ای که دلالت بر عدم معافیت از خمس کند دیده نشده لذا بعض فضلا تفصیلی در موونه های تکسب نیاورده اند اما در موونه خود و عیال خود مثالهایی آورده اند که جزئیات شان افراد را بیان می دارد از قبیل خادم و مسکن و فرش و.. دائر مدار شخصیت و موقعیت اجتماعی افرادست و عمومیت ندارد مثلاً داشتن کتابخانه شأن یک طلبه هست اما برای یک بقال چنین شانی وجود ندارد و در صورت تهیه به عنوان یک کالای تجملی مورد خمس قرار می‌گیرد، برعکس اگر یک طلبه فرش گرانقیمتی یا مبلمان سلطنتی و...بخرد بسا منافات با شان وی داشته باشد و خمس آن لازم باشد. باری نمونه های متنوعی در زندگی هر فرد وجود دارد که تشخیص تناسب یا عدم تناسب با لیاقت هر فرد متفاوت بوده و بر عهده خود مکلّف است.

بحث نزاع برانگیز دیگری که در این مسأله وجود دارد در مورد مئونه هایی است که صرف در مستحبّات می شود . مثال: طلبه‌ای یک شبه مالک پنجاه میلیون تومان ناگهان! می شود ، وی نیز تحت تاثیر حال و هوای معنوی قرار گرفته و در میان ستایش اطرافیان،‌ همه این پول را برای ساخت یا تعمیر مسجد می‌پردازد. صاحب مستند در این مسأله گوید که امور مستحبّه مگر به مقدار اندک آن، جزء مئونه نیست. در مقابل سید أستاد فرماید که هرآن چه در مستحبّات هزینه شود از خمس معافست زیرا مستحبّات ابزار تقرب به پروردگار و دخول در بهشت است و وقتی خود شارع إجازه صرف داده است معنا ندارد که متعلّق خمس هم قرار گیرد.

بیان أستاد اشرفی: مطلبی در نظر شریف باشد که گاهی«ترک واجب کرده و سنّت بجا می‌آوریم!» اگر بنا باشد که هزینه های هنگفتی در مستحبّات هزینه شود بسا خمس و زکات متروک ‌افتد. از طرف دیگر از لسان أدلّه به دست آید که واجب مالی را باید بر همه دیون مقدم بدارند، حال اگر کسی به بهانه مستحبّات از خمس سرباز زند یا فریضه ای چون خمس را به تعطیلی کشاند معلوم نیست که از دیدگاه شرعی مجاز باشد. در اخبار زکات نیز خواندیم که سائل از إمام  در مورد معنای حق معلوم در آیه شریفه:« وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ»[1] سؤال می کند و این که آیا مقصود همان زکات است؟

إمام  می فرمایند که غیر از زکات حقوق لازمه دیگری نیز وجود دارد که هر مکلّفی باید آن ها را به فقرا بپردازد از جمله این که فقیری که سر خرمن آید و چشم به کمک دارد باید غیر از زکات، از گندم بدو داده شود. آری خرجهای ناگزیری مستحبّی وجود دارد مثل کمک به فقرا و دیدار مریضان و... اما اگر مازاد بر این هزینه های متعارف، در مستحبّات هزینه ای انجام دهد بخصوص اگر که اینکار با شان وی منافات داشته باشد، پرداخت خمس آن لازم می باشد. و بالاخره مجرد این که فعلی مستحبّ بخاطر طلب بهشت، شان هر مسلمانی است با عرفیت مفهوم موونه سازگار نیست اگر زائد از شان شخص باشد و لااقل مورد شک در استثناء از أدلّه وجوب خمس خواهد بود که طبعاً دلیل عام، حاکم است. اینک متن مسأله را مرور می‌کنیم:

« مسألة61: المراد بالمئونة مضافا إلى ما يصرف في تحصيل الربح ما يحتاج إليه لنفسه و عياله في معاشه‌ بحسب شأنه اللائق بحاله في العادة من المأكل و الملبس و المسكن و ما يحتاج إليه لصدقاته و زياراته و هداياه و جوائزه و أضيافه و الحقوق اللازمة له بنذر أو كفارة أو أداء دين أو أرش جناية أو غرامة ما أتلفه عمدا أو خطأ و كذا ما يحتاج إليه من دابة أو جارية أو عبد أو أسباب أو ظرف أو فرش أو كتب بل و ما يحتاج إليه لتزويج أولاده أو ختانهم و نحو ذلك مثل ما يحتاج إليه في المرض و في موت أولاده أو عياله إلى غير ذلك مما يحتاج إليه في معاشه و لو زاد على ما يليق بحاله مما يعد سفها و سرفا بالنسبة إليه لا يحسب منها‌[2]

غیر از مواردی که پیش از این برشمردیم مورد اختلاف برانگیز دیگر در این مسأله خمس جبران اتلاف عمدی است، از نظر صاحب مستند مجاز به صرف چنین هزینه ای قبل از محاسبه خمس نیست ولی مرحوم سیّد ماتن ره جبران خسارتی که بر دیگران وارد کرده و لو عمدی باشد مجاز می دانند ولی اگر اتلاف عمدی به صورت القای مال دیگری در دریا آن هم به صورت عمدی باشد انصافا احتساب ادای آن را جزء مئونه شمردن مشکل است مثل آن که عمدا کل ربح را اتلاف کند.

«مسألة62: في كون رأس المال للتجارة مع الحاجة إليه من المئونة إشكال‌ فالأحوط كما مر إخراج خمسه أولا و كذا في الآلات المحتاج‌ إليها في كسبه مثل آلات النجارة للنجار و آلات النساجة للنساج و آلات الزراعة للزارع و هكذا فالأحوط إخراج خمسها أيضا أولا‌

در مورد خمس سرمایه بخصوص در صورت احتیاج و اضطرار به آن مفصلا سخن گفتیم، نظر مرحوم سیّد ماتن ره مبنی بر احتیاط در پرداخت خمس در این مسأله نیز گذشت. عمده سخن در این مسأله در مورد خمس وسایلی است که برای کاسبی به آن ها نیازست مثل این که بقال وزنه و قفسه برای مغازه خود تهیه کند. سؤال آن است که آیا این ابزارها خمس دارد و بر فرض تعلّق خمس، آیا از أرباح همان سال أوّل درآمدزایی کسر می شود یا بایستی قیمت فعلی آن محاسبه و خمسش پرداخت شود؟ و سیاتی الکلام فیه انشاء اللّه.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo