درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: خمس سرمایه

آیا درآمدی را که کسی به عنوان سرمایه قرار دهد و با آن نیازها ی ضروری زندگی خود را تأمین کند خمس دارد یا خیر؟ به یاد دارم در سال های دور که در درس مرحوم إمام شرکت می کردم سالی به مشهد مشرف شدم، یکی از تجار مشهد و مقلدین إمام خمینی نزد ما آمده و تقاضای محاسبه خمس مال خود را داشت. خب می دانستیم که از نظر مرحوم امام، چنین سرمایه ای که نیازهای ضروری زندگی آدمی را تأمین می کند از خمس معافست.

این تاجر شریف بعد از سالها فرار از خمس، با تمسّک به این مسأله مدعّی بود که مثلاً سال أوّل صد هزار سرمایه داشته و نسبت به همان سرمایه درآمدی داشته متناسب با شان وی که نیازهایش را از آن تأمین می کرده است، باز در سال دوم که درآمدش به دویست هزار تومان افزایش پیدا کرده است به همان نسبت، سود بالاتری را دریافته است که البتّه با شان رفعت یافته وی در سال دوم برابری داشته است و به همین ترتیب تا همین سال اخیر که برای محاسبه خمس آمده بود سرمایه و سودی که به دست آورده بود به این حیله می‌خواست از خمس معاف بدارد. به هر تقدیر بعد از انکار او و اصرار ما وی مجموع پنج هزار تومان به عنوان خمس پرداخت که ما نزد حضرت إمام آوردیم.

در أولّین دیدار که به این بهانه از مسأله ایشان مطلع شده بودم زبان به نقد چنین مبنایی گشوده و گفتم چگونه حضرتعالی سرمایه را از خمس معاف می دانید در حالی که اگر مسأله سرمایه به این وسعت از خمس معاف باشد گاه داستان مثل آن تاجر اتفاق می‌افتد و می توان با تمسّک بدان، اشخاص سالها از دادن خمس فرار کنند؟ فردا که خدمت رسیدم ایشان این إشکال را پذیرفته و فرمودند البتّه که معافیت خمس سرمایه نمی تواند به این وسعت و إطلاق باشد. باری سؤال آن است که آیا سرمایه ای که درآمد ضروری و معاش فوری فرد از آن تأمین می شود بگونه ای که اگر خمس آن را بپردازد از خمس معافست یا خیر؟

همه اختلافات و دعاوی در این مسأله پیرامون صدق یا عدم صدق مئونه بر چنین سرمایه ایست پس شایسته است که در حد امکان به تبیین دقیق معنای مئونه پرداخت. یکی از فضلای معاصر فرموده است که مئونه یعنی چیزی که با استهلاک آن معاش هر شخص به سامان می رسد اما اگر مالی از بین نرود و مستهلک نشود و مثل سرمایه در این مسأله، شخص قصد ارتزاق از منافع آن را داشته باشد استهلاک صادق نبوده و معنای مئونه منتفی می شود به قول این فاضل معاصر معنای مئونه یعنی چیزی که بنفسه استهلاک برای امرار معاش داشته باشد اما اگر مثل سرمایه، مسبب برای امرار معاش باشد مئونه نیست مثلاً اگر کسی تاکسی بخرد تا از درآمد آن امرار معاش کند معنای مئونه تطبیق نمی شود زیرا باید سود و درآمد مستقیما در معاش، مستهلک شود و مالک تاکسی پول را در مسیری مصرف کرده است که از درآمد آن معاش به دست آمده و مستهلک می شود .

مئونه در لغت: مئونه را در لغت گاهی از «مأن» و گاهی از «مون» گرفته اند و تفسیر کرده اند به چیزی که دارای شدت و تعب باشد و گاهی به کفالت امر شخص خود و امر عیال و إداره معاش تفسیر کرده اند:«أی مایکفیه لمعاشه» اما این که کسی به واسطه مال یا سرمایه ای معاش خود را تأمین کند مئونه إطلاق نمی شود .

به نظر ما نیز مواردی وجود دارد که قطعا معنای مئونه صادق بوده در حالی که استهلاکی هم در کار نیست مثل خانه و مرکب و... و از طرفی مواردی را در روایات به عنوان مئونه نام برده اند از قبیل دار و کنیز و خانه و خرج تزویج و... که در کتاب الزکاة به عنوان حق فقیر برای تأمین مئونه آورده است.

حال که این فاضل معاصر إدّعا دارد که مئونه مختصّ أشیای استهلاکی است ولی در مقابل وی، بزرگان فقها گویند که خرید خانه نیز جزء مئونه است در صورتی که خانه مسلما قابل استهلاک نیست و اقلا سرمایه منزل مدت مدیدی باقی مانده و از منافع آن استفاده می شود لذا به این فاضل معاصر گوییم چگونه بر استفاده از خانه استهلاک صادق است؟ ممکن است ایشان پاسخ دهد که خانه نیز مستهلک در سکونت شده است به این معنا که منافع قابل بهره وری خانه یعنی سکونت، مستهلک در مئونه شده است. بر همین منوال اگر کسی ماشین سواری بخرد برای آن که از آن استفاده کند، مئونه بوده و از خمس معاف می باشد اما اگر کاسب بخرد تا از آن درآمد کند خیر جزء مئونه نیست و خمس آن لازم است چرا که شخص قصد امرار معاش از منافع سرمایه را دارد در حالی که اصل سرمایه بجای خود باقیست.

از طرف دیگر دردایره مئونه برزگان توسعه هایی ذکر کرده اند از جمله مئونه را متناسب با شخص و شخصیت افراد در مصادیق متعدّدی تعریف کرده اند و گفته اند که مئونه عمله و بنا و معمار و مهندس و زمین دار و اشراف و... با هم تفاوت دارد، البتّه که به شئون موهومه کاری نداریم.

برخی گفته اند اگر کسی فوایدی دارد که زندگی اش تأمین شود اما شانش بقدری بالاست که باید حجره ای در بازار داشته باشد تا محل مراجعه باشد و خرید و فروش انجام دهد، تأمین چنین مغازه یا مال التجاره ای به عنوان تأمین شان و لیاقت فرد، جزء مئونه ها بوده و دادن خمس آن لازم نیست.

بیان أستاد اشرفی: بالاخره مسأله این مقام قابل تامل است که از طرفی چگونه مئونه را تعریف به موارد مصرف و استهلاک کرده اند و از طرف دیگر مواردی چون مورد اخیر که شخص ربح خود را در خرید مغازه ای متناسب با شان خود به صرف برساند مئونه دانسته و از خمس معاف کرده اند؟

أستاد کلامی در مقام دارند «تفصیل آن در جلسه آتی خواهد آمد» به این مضمون که هرکسی حق دارد به مقدار مئونه یکسال از أرباح مکاسب و فوایدی که تحصیل کرده است زندگی اش را إداره کند، از طرف دیگر حق دارد به مقدار همان مئونه یکساله سرمایه گذاری کرده و از سود آن زندگی اش را إداره کند، در هر دو صورت فوق به نظر أستاد مئونه صادق بوده و خمس منتفی می باشد.

باز این فاضل معاصر به أستاد إشکال می کند که با تعریف مئونه به موارد مصرف و استهلاک مستقیم، سرمایه ای که در پایان سال اضافه آید خمس دارد. به نظر ما نیز در صورت تفصیل فوق از استاد، شخص به منافع سرمایه ای مثل تاکسی نیازمندست نه به خود تاکسی، لذا این مقداری که از سرمایه گرد آورده است تا از منافع آن سود جوید جزء مئونه نبوده و خمس دارد، نظیر تقتیر و سخت گیری شخص بر خود و عیال خود، که اگر از این راه چیزی از أرباح سال اضافه آید، خمس آن لازم است. و للکلام تتمة و الحمدلله.