درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: شیوه محاسبه خمس مشاغل متنوع یک فرد

گفته شد که خمس به مجرد حصول فائده واجب می شود ولی ائمه  بر شیعیان منت نهاده و تأخیر پرداخت خمس را روا دانسته‌اند. دلیل جواز تأخیر هم روایت «الخمس بعد الموونة» بود که بنابر تفسیری که از موونه کردیم، گفته شد که موونه یکساله مقصود می باشد.

بعد از روشن شدن اصل موضوعی فوق، این سؤال در مسأله56 مطرح شد که اگر کسی چند رشته کاری سود آور داشته باشد آيا باید همه درآمدهای خود را به نحو عام مجموعی در طول سال خمسی خود در نظر گرفته و بعد از کسر موونه یکسال، باقیمانده سود را محاسبه کرده و خمس آن را بپردازد به این ترتیب که برای کسر موونه از درآمد سالیانه خود، بخشی از موونه را از درآمد قبلی و بخشی از موونه را از درآمد بعدی خود کسر کرده و اگر چیزی در پایان سال باقی ماند، خمس آن را بپردازد؟ یا خیر باید هر فایده ای را به نحو عام استغراقی، جداگانه در نظر گرفته و موونه زندگی خود را نسبت به همان سود در نظر گرفته و خمس باقیمانده همان ربح را بعد از کسر موونه بپردازد؟ «تفصیل مسأله و مثال و قائلین و بعض أدلّه آن ها در جلسه قبل گذشت.»

دلیل قول دوم گذشت از جمله به آیه شریفه خمس و روایاتی چون:«هِيَ وَاللّه الْإِفَادَةُ يَوْماً بِيَوْمٍ...»[1] یا«حَتَّى الْخَيَّاطُ يَخِيطُ قَمِيصاً بِخَمْسَةِ دَوَانِيقَ فَلَنَا مِنْهُ دَانِقٌ»[2] تمسّک شد به این ترتیب که بنابر عبارات فوق، خمس هر فایده ای به مجرد ظهور، باید پرداخت شود، فقط دلیلی که دلالت بر جواز تأخیر داشت از فوریت إخراج خمس ما را معاف داشته و برداشت هزینه های معمول و روزمره زندگی را مجاز میدانست ، ولی بعد از گذشت یک سال از هر فایده ای و کسر هزینه های پیش آمده بعد از ظهور همان ربح، خمس باقیمانده باید پرداخت شود.

دلیل دیگری هم وجود ندارد که حکم به جمع و محاسبه مجموع فواید یکساله و کسر موونه های یکساله داشته باشد و خمس را بعد از چنین محاسبه ای لازم بدارد. لذاست که مئونه را باید با زمان ظهور ربح و فایده سنجید تا بتوان هر موونه ای را از فوائد موجوده کسر کرد. اما قول به این که سود و موونه را به صورت مجموعه یکساله درنظر بگیریم و خمس باقیمانده را بپردازیم خلاف أدلّه فوق بوده و معنای آن تقیید کردن أرباح به دست آمده در طول یکسال به یکدیگرست به این معنا که باید این أرباح را در طول یکسال منضم به یکدیگر در نظر گرفته و خمس را از باقیمانده مجموع أرباح بعد از کسر مجموع مئونه ها در نظر گرفت؛ در حالی که چنین تقییدی از روایات خلاف ظهور آن ها بوده و اصل در کلام متکلّم عدم القید و القرینه است.

در مقابل قول دوم، قول أوّل از شهید ثانی و کاشف الغطا، مبتنی بر سیره تجار و کسبه است اگر چه ظواهر أدلّه وارده با این قول همراهی نمی کند. ولی به هر ترتیب تسالم فقها بر یکساله بودن زمان کسر مئونه از سود به دست آمده در طول سال گذشت و به قول مرحوم حکیم إقتضای عرف تجار و مناسبت ذوق عرفی، محاسبه سود سالیانه و کسر موونه طول سال از این سود می باشد و این راه سهل ترین طریق برای محاسبه بوده و خلاف آن یعنی محاسبه روزانه سود از هر رشته کاری و اندازه گیری موونه های بعد از آن کاریست مستلزم تعب و مشقت و أدلّه عسر و حرج آن را نفی می کند. شیخ انصاری و محقّق همدانی هم محاسبه روزانه را پرمشقت و موجب عسر و حرج می دانند.

از آن طرف أستاد خوئی مثال نقضی برای این قول مطرح می کند که اگر کسی أوّل محرم شروع به کار کند و درآمد هر ماهه وی در مصارف همان ماه به پایان برسد، در ماه ذی الحجه و دو روز مانده به سررسید سال خمسی، ناگاه پول هنگفتی مثلاً پنجاه میلیون به دست آورد، بنابر قول أوّل باید ده میلیون آن را به عنوان خمس سود بین سال بپردازد در حالی که دو روز بیشتر نیست که چنین پولی را به کف آورده است.

بیان أستاد اشرفی: مشکلی ندارد چرا که با دادن خمس، چهل میلیون مال مخمس برایش باقی خواهد ماند. به قول أستاد در نجف، بنابر قول دوم و محاسبه سود و موونه هر سودی به صورت جداگانه، هیچگاه تجار بدهکار خمس نمی شوند زیرا که درموعد سررسید هر سود به صورت جداگانه امکان إدّعای هزینه آن در طول یکسال، إدّعایی قرین به واقعیت است.

باری مسأله دارای ابهام بوده و أدلّه هریک از طرفین، از جهتی درست به نظر می‌آید و از طرف دیگر نیاز به تامل بیشتری دارد و انتخاب قول در این مسأله با توجه به أدلّه فوق، کاریست بسیار مشکل! لذاست که امثال أستاد قائل به تخییر در مقام شده‌اند.

در پایان برخی از فضلا با تمسّک به روایات وارده در مورد کشاورزان و کسبه‌ای که در فصول خاصّی درآمد دارند چون روایت علی بن مهزیار در باب هشتم و با توجه به این که این روایات خمس را بعد از موونه واجب دانسته و این که متعارف در کشاورزان آن است که إبتدا در زندگی خود هزینه کرده و بعد از سود محصول هزینه های خود را تأمین می کنند خواسته‌اند اثبات کنند که هزینه متقدّم و سود متأخّر بُعدی ندارد و قول أوّل یعنی

سرّ جمع هزینه ها و سودها در طول یکسال و کسر آن دو از یکدیگر را به اثبات برسانند. فتامل!