درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: اقوال پیرامون زمان أدای فطره

سخن در منتهای وقت إخراج زکات فطره بود که سه قول پیرامون آن وجود داشت:

قول أوّل: آخرین زمان أدای فطره، قبل از رفتن به نماز عید است که در روایات با چنین تعابیری آمده بود:« قبل ان یخرج الی الجبانه» «قبل صلاة العید» و...که در باب 12از ابواب زکات فطره و برخی هم در باب 13 روایاتش، قابل مشاهده است. این قول مطابق با کثیری از روایات است که مشهور هم بدان فتوا داده اند.

قول دوّم:منتهای وقت را ظهر روز عید می دانست این قول از علّامه در مختلف و شهید أوّل نقل شده است.

قول سوّم:تا پایان روز عید،‌دادن فطریه مجزی خواهد بودچه آن که ازشئون روز عید فطر،‌پرداخت فطریه میباشد.

اما قول دوّم که امتداد وقت را تا زوال روز عید اثبات می کند مستظهر به أدلّه ای است. صاحب جواهر در ج15 ص533 ، به بیان أدلّه این قول می پردازد. دلیل أوّل آن است که نماز عید قابلیت آن را ندارد که قبل از آن، به عنوان زمان واجب دیگر یعنی وجوب فطره، تعیین شود چه آن که ممکن است کسی نماز عید را أوّل صبح بخواند، دیگری در وسط روز بخواند،فردی هم قبل از زوال، این نماز را اقامه کند.لذا تعیین وقت تا قبل از نماز ظهر بی معنا است.بلکه به تعبیر ایشان بسیاری از مردم أصلا این نماز را به خصوص در آن زمان بجا نمیاورند. پس چنین امر مبهم الزمان یا معدوّم الوجودی نمی تواند معیار زمان واجب قرار گیرد پس بهتر همان است که جایگاه این نماز را که تا زوال ظهر ادامه دارد به عنوان جایگاه زمان فطریه درنظر بگیریم به اجزای فطریه در این بازه زمانی حکم برانیم.

علاوه بر این ایشان أدلّه دیگری میاورد که حمل آن ها بر تعیین نهایت وقت زکات، قبل از نماز عید، مشکل است از جمله روایتی که دلالت دارد اگر کسی قبل از زوال به دنیا آید یا مسلمان شود،‌إخراج فطره برایش مستحبّ می باشد.این دلیل شاید شاهدی به عنوان بقای وقت تا آن زمان بشمار رود.

بعد ایشان بیان می دارد که اگر روایاتی برمطلب فوق دلالت داشت که به همان أخذ می کنیم واگر دلالت بر إخراج فطره، قبل از نماز عید داشته باشد حمل بر افضلیت می شود نه لزوم؛ ضمناً به نظر صاحب جواهر در برخی از این روایات مقصود از صلاة ممکن است نماز ظهر باشد. شاهد را می توان در روایت ابی الحسن الاحمسی از امام صادق  جستجو کرد:

« قال و الفطرة عن كل حر و مملوك إلى أن قال: قلت: أقبل الصلاة أو بعدها؟ قال: إن أخرجتها قبل الظهر

فهي فطرة، و إن أخرجتها بعد الظهر فهي صدقة لا تجزيك، قلت: فأصلي الفجر. فأعزلها و أمسك يوما أو بعض يوم ثم أتصدق بها قال: لا بأس هي فطرة إذا أخرجتها قبل الصلاة»‌[1]

ألبتّه در صورتیکه مقصود از صلات در این عبارت پایانی،نماز ظهر باشد که معنای روایت چنین می شود:اگر تا قبل از نماز ظهر، فطره را خارج کنی فطره حساب می شود و اگر بعد از ظهر خارج شود صدقه می باشد.

بررسی این روایت: این روایت را ابن طاووس از حمادبن عبدالله نقل می کند برعکس صاحب وسائل که روایات کتابش را از هفتاد کتاب حدیثی جمع کرده و در آخر وسائل سند خود را به همه این کتابها بیان می کند، در روایات مرحوم ابن طاووس از اینجهت إرسال وجود دارد.

نکته: ابن طاووس متعدّدند علی بن طاووس یا احمد بن طاووس و...همه از زهاد علمای شیعه بوده اند قبرشان هم عمدتا در کهر حله قرار دارد در مورد علی بن موسی بن جعفر بن طاووس صاحب کتب ادعیه ازجمله اقبال باید گفت که تعداد فراوانی از کتابهای حدیثی و رجالی به دست ایشان رسیده است که امروزه متن آن ها در دسترس نیست مقصود آن که مثل کتاب کافی در زمان ما‌ که عمدتا سند متصلی نزد ما ندارد وبصورت وجاده بدان مراجعه می کنیم اما صرف نظر از إحتمال تحریف و تصحیف های جزئی که بمرور زمان طبیعی و ناگزیر بوده از آنجا که مطمئن هستیم همین کتاب معروف، کافی مرحوم کلینی است بدانست ناد می دهیم.

در زمان ابن طاووس هم گویا برخی کتب چنین حالتی داشته است مثلاً یکی از این کتابها کتاب عبد الله بن حماد انصاری است که در دست ایشان بوده و این شهرت و اطمینان نوعی که در زمان سیدبن طاووس، وجود داشته، خود اماره ای برای صحت إستناد و خروج از إرسال سند ابن طاووس تا شخص صاحب کتاب می باشد.

راوی بعدی عبد الله بن حماد انصاری است که نجاشی در مورد وی می فرماید: یکی از شیوخ ماست... لذا مرد ممدوح و بزرگواری است. اما درسند شخصی به نام احمسی مجهول و توثیق ناشده است که خدشه سندی به بار میاورد. علاوه بر این که در دلالت آن تشویش وجود دارد: راوی میپرسد «اقبل الصلاة‌ او بعدها؟ قال ان اخرجتها قبل الظهر..». این سؤال و جواب با هم سازگاری ندارد، در سؤال سخن از قبل یا بعد نماز است در جواب سخن از قبل یا بعد ظهر است، لذا به دلیل همین ناهماهنگی، برخی إحتمال داده اند که مراد از صلات، نماز عید فطر نبوده و نماز ظهر، مراد باشد؛ یا شاید چون نماز عید تا ظهر وقت دارد إمام  به جای جواب به قبل الصلاة، فرموده است قبل الظهر.

منتها در آخر روایت میپرسد: « قلت: فأصلي الفجر. فأعزلها و أمسك يوما أو بعض يوم ثم أتصدق بها قال: لا بأس هي فطرة إذا أخرجتها قبل الصلاة» که مدار را دوباره به قبل از نماز صبح،‌ برمی گرداند و نمی توان به درستی از معیار بودن نماز ظهر یا نماز عید،‌ اطمینان حاصل کرد.

روایت دیگری که بر این قول بدان تمسّک شده عبارت است از روایت عیص بن قاسم:

« قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ أللّه  عَنِ الْفِطْرَةِ مَتَى هِيَ فَقَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْفِطْرِ قُلْتُ فَإِنْ بَقِيَ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُ ثُمَّ يَبْقَى فَنَقْسِمُهُ».[2]

این روایت دلالت دارد که دادن فطره محدود به قبل از نماز عید نیست و بعد از نماز هم می توان فطریه را پرداخت، حال جواز أدای فطریه بعد از نماز عید، مردد بین ظهر یا غروب است، طبعا قدر متیقّن آن که تا ظهر مشروع است و به عنوان فطره حساب می شود.

در اینجا صاحب وسائل حاشیه زده اند:« الْمُرَادُ بِإِعْطَاءِ الْعِيَالِ عَزْلُ الْفِطْرةِ».یعنی آن که مقصود از اعطای به عیال در روایت، آن است که فطره خود و عیال را به امانت نزد عیال میگذاریم سپس بعد از نماز فطره معزوله عند العیال را به مستحقّ، ادا می کنیم . به تعبیر أستاد برای آن که بین صدر و ذیل این روایت، تعارضی ایجاد نشود ناگزیر از حمل روایت بر معنای صاحب وسائل هستیم و اگر کسی از قبول این تفسیر،‌سرباز زند حداقل روایت سر از اجمال درمیاورد.

بیان أستاد اشرفی : علاوه بر این چرا اجتهاد در مقابل نص بکنیم این همه روایات فراوان منجمله صحیحه عبد الله بن سنان گذشت که دادن مال، قبل از نماز عنوان فطره واجب و بعد از نماز عنوان صدقه مستحبّ را دارا است.

یکی از إشکالات آن است که به تعبیر روایات دادن فطره قبل از نماز عید، افضل است پس بعد از نماز هم امکان اعطای فطره وجود دارد ولی در مقابل افضلیت قبل از نماز،‌ دادن بعد از نماز، مفضول می باشد. در پاسخ گوییم: در عده ای از روایات رسما گفته شده که بعد از نماز دادن مال،‌فطره بشمار نمی رود مثل همین روایت احمسی:« هی صدقة لاتجزیک..».

حدیث هشتم هم که از عیاشی نقل شده است در مورد فطره بعد از نماز عید، می فرماید:«فلا یعد له فطرة..»روایت اقبال هم فرمود: «و لیست فطرة..».پس ما سه روایت داریم که دادن بعد از نماز را أصلا فطره بشمار نمیاورد و زکات در آن زمان، محکوم به وجوب نیست و مصداق أدای واجب هم نخواهد بود. بنابر این افضلیت به نسبت بعد از نماز عید، قابل توجیه نیست. لذا بر أساس مبنای مختار، افضلیت أدای فطره را به نسبت روزهای قبل از عید یا بین رمضان باید سنجید که دادن فطره در آن زمانها کم فضلیت تر از دادن فطره قبل از نماز عید فطر می باشد.

ان قلت: صدقه هم بر أساس اطلاق برخی از آیات و روایات بر صدقه واجب اطلاق شده است و نمی توان از صدقه نام نهادن إخراج مال بعد از نماز عید، ‌مستحبّی بودن آن را نتیجه گرفت؛

قلت: تقابل بین صدقه و فطره در این روایات، دلالت دارد که مقصود از صدقه، نوع مستحبّ آن است علاوه بر آن که برخی از روایات فرمود بعد از نماز،‌ إخراج مال، فطره نبوده و مجزی از فطره واجب نخواهد بود.

نکته: بعضی از فقها معیار نماز عید را نماز عید بلد گرفته اند نه نماز عید شخصی خود ممکلف، و در آن زمان، إخراج یا عزل را مصداق مسلم زکات فطره بشمار آورده اند.

مقتضای أصل، إستصحاب وقت زکات فطره تا هر زمانی می باشد که شک در بقای جواز فطره تا آن زمان داریم لذا اگر شک کنیم که آیا وقت زکات فطره به نماز عید منقضی شده است ام لا؟ إستصحاب بقای وقت تا بعد از نماز را جاری می کنیم. اما اگر شک کنیم که آیا تا زمان غروب،‌این وقت باقی است یا نه؟نمی توان إستصحاب را در این صورت جاری کرد زیرا اگرچه مرحوم مجلسی در مرآه العقول این قول را بیان کرده اند ولی علّامه فرموده است تأخیر از زوال بالاجماع جائز نیست إدّعای اجماع از چنین مرد بزرگی موجب می شود که بگوییم برفرمایش مرحوم مجلسی برهانی وجود نداشته ویقین به انتفای فطره بعد اززوال روز عید داریم.