درس خارج فقه استاد اشرفی

اقوال سه گانه پیرامون غنا به عنوان شرط سوّم زکات فطره، در جلسه گذشته بیان شد و روایات درباره این مسأله در شش دسته جداگانه مطرح شد. در این جلسه نکاتی که از مجموع آن روایات به دست می آید به عرض می رسد: بی تردید برخی از روایات ما دلالت دارند بر این که بر فقرا و نیازمندان، زکات فطره واجب نیست. روایات این بخش بر سه دسته است:

دسته أوّل: کسی که مستحقّ زکاة المالست زکات فطره بر عهده ندارد:

« عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ أللّه  قَالَ: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ يَأخذ مِنَ الزَّكَاةِ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَا».[1]

بنابر این که مقصود از زکاتی که فقیر می گیرد ، زکات مال باشد.

«عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ‌ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَان عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ النَّهْدِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ أللّه  عَنْ رَجُلٍ يَقْبَلُ الزَّكَاةَ هَلْ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَا».[2]

یزید نهدی در سند این روایت، توثیق نشده است که ألبتّه اگر در این روایت دوّمی خدشه سندی بتوان کرد فیکفی فی المراد، صحیحة الحلبی.

« عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ أللّه  أَنَّهُ سَمِعَهُ يَقُولُ مَنْ أخذ مِنَ الزَّكَاةِ فَلَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ».[3]

« قَالَ ابْنُ عَمَّارٍ إِنَّ أَبَا عَبْدِ أللّه  قَالَ: لَا فِطْرَةَ عَلَى مَنْ أخذ الزَّكَاةَ».[4]

ألبتّه مقصود از ابن عمار در این روایت، معاویة بن عمار دهنی می باشد که امامی ثقه می باشد اما در واسطه بین شیخ و ابن عمار،اسماعیل بن سهل قرار دارد که ضعیف می باشد.

دسته دوّم: کسانی را که محتاجند زکات فطره بر آن ها واجب نیست:

«عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ عَلَى الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ».[5]

اسحاق بن المبارک توثیق نشده است.

«مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ أللّه  عَلَى الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ لَا».[6]

یزید بن فرقد در این روایت، همان یزید بن فرقد نهدی می باشد که توثیقی در موردش نیامده است.

«عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ عَلَى الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ».[7]

دسته سوّم: روایاتی که می فرماید کسانی که چیزی ندارند زکات فطره بر آن ها واجب نیست.«لم یجد شیئا»

«عَنْ حَمَّادٍ يَعْنِي ابْنَ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْفِطْرَةِ قَالَ لَيْسَ عَلَى مَنْ لَا يَجِدُ مَا يَتَصَدَّقُ بِهِ حَرَجٌ».[8]

«عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ أللّه  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ مَنْ أهلهَا الَّذِي يَجِبُ لَهُمْ قَالَ مَنْ لَا يَجِدُ شَيْئاً».[9]

سه عنوان جداگانه به عنوان مانع زکات فطره عبارت شد از: «مستحقّ زکاة المال»،«محتاج» و«من لم یجد شیئا» حال اگر این سه عنوان را در کنار هم در نظر بگیریم می توانیم گزاره جدیدی به صورت زیر،تعریف کنیم: «در هنگام هلال شوال، اگر کسی محتاج باشد و مالی«چیزی» در بساط نداشته باشد و از زمره افرادی باشد که به خاطر فقر، از زکات مال، ارتزاق می کند، زکات فطره بر او واجب نیست».

با توجه به گزاره فوق، بحث بعدی آن است که اگر کسی از مقدار زکات مال به مقدار مئونه یکسال گرفته و در شب أوّل شوال، مقدار مالی از زکات دارد که می تواند با همان،زکات فطره اش را ادا کند،آیا چنین کسی داخل در عناوین فوق می باشد تا زکات فطره از او ساقط باشد ام لا؟ «مثل همین مورد موردی است که أستاد ما مرحوم شاهرودی در پاسخ به سؤالی شبیه این سؤال پاسخ مثبت داده بودند، آنجایی که طلبه سیدی نذر کرده و در موعد نذر، حنث کرده بود، بنا شد کفاره نذر بدهد و ده نفر را اطعام کند، ایشان إجازه می فرمود که سیّد فقیر ازسهم سادات کفاره اش را ادا کند چرا که دادن کفاره هم یکی ازشئون سیّد فقیر است».

در پاسخ به این سؤال، تعدادی از روایات به صورت مشخص فرموده اگر کسی از مال زکاتی، به مقدار زکات فطره داشته باشد باید زکات فطره بدهد.«که در ادامه خواهیم خواند».

چنان که در بحث زکات مال، تعداد زیادی از روایات را خواندیم مبنی بر این که به مستحقّ زکات، به مقداری زکات مال دهید که «یتصدق و یتزوج ویحج» بنابر این، در مورد زکات مال، دایره مصرف، اوسع است و می توان به فقیری که مئونه یکسال را ندارد تا حد غنا و بی نیازی، از زکات داد«حتی تغنیه»؛ بلکه در روایتی حتی پرداخت مازاد بر مئونه یکسال را هم به فقیر در دفعه واحده، مجاز شمرده و بعد از بیان این مضمون، فرمود « هی ماله یتصّرف فیه کیف یشاء» با یادآوری این روایات در ابواب زکات مال به روایات زکات فطره بازگشته و آن ها را مروری دوباره می کنیم:

روایاتی در این باب هست که می گوید، پرداخت زکات فطره حتی بر فقرا واجب است:این روایات نیز به دو دسته تقسیم می شود: دسته ای تصریح دارد که بر همه آحاد مردمان از فقیر و غنی و کوچک و بزرگ، دادن زکات فطره واجب است:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي تَفْسِيرِهِ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى حِكَايَةً عَنْ عِيسَى وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ قَالَ زَكَاةُ الرُّءُوسِ لِأَنَّ كُلَّ النَّاسِ لَيْسَتْ لَهُمْ أموال وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ عَلَى الْفَقِيرِ وَ الْغَنِيِّ وَ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ».[10]

«عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ طَاوُسٍ فِي كِتَابِ الْإِقْبَالِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَحْمَسِيِّ عن ابی عبد الله قَالَ: قَالَ وَ هِيَ وَاجِبَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ مُحْتَاجٍ أَوْ مُوسِرٍ يَقْدِرُ عَلَى فِطْرَةٍ». «ب5ح16»

شاید مستند قول ابن جنید هم که قبلاً بیان شد همین روایت باشد.این روایت را ابن طاووس از کتاب عبد الله بن حماد انصاری نقل می کند؛ مرحوم نجاشی در مورد وی می فرماید که ایشان از اصحاب امام رضا و موثقند. اما مشکلی که در سند این روایت هست آن که بر فرض اگر طریق مرحوم ابن طاووس به کتاب عبد الله بن حماد را تا زمان شیخ طوسی و مرحوم صدوق، مصحح بدانیم، اما طریق شیخ و صدوق به کتاب عبد الله بن حماد انصاری، ضعیف است.«ألبتّه به مبنای أستاد که به فحص و إعتبار تک تک روات سند حدیث، عنایت دارد روایت از إعتبار ساقط می شود اما به مبنای ما که وجود یک روایت در دو کتاب از کتب اربعه را کافی برای إعتبار می دانیم و مشیخه کتاب شیخ وصدوق را برای خروج روایت از إرسال می دانیم ، این خدشه ها، آسیبی به سند روایت نمی زند». علاوه آن که در مورد ابی الحسن الاحمسی هم سخنی در کتب رجال در توثیق وی وارد نشده است.

«عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ أللّه  الرَّجُلُ لَا يَكُونُ عِنْدَهُ شَيْ‌ءٌ مِنَ الْفِطْرَةِ إِلَّا مَا يُؤَدِّي عَنْ نَفْسِهِ وَحْدَهَا أَ يُعْطِيهِ غَرِيباً«به شخص اجنبی دهد؟» أَوْ يَأْكُلُ هُوَ وَ عِيَالُهُ قَالَ يُعْطِي بَعْضَ عِيَالِهِ ثُمَّ يُعْطِي الْآخَرَ عَنْ نَفْسِهِ يَتَرَدَّدُونَهَا فَيَكُونُ عَنْهُمْ جَمِيعاً فِطْرَةٌ وَاحِدَةٌ».[11]

بنا بر این سه روایت اگر کسی ولو به مقدار صاعی داشته باشد باید زکات فطره را ادا کند و بپردازد در تایید این روایات به صورت اخص، دسته دیگری از روایات وجود دارد مبنی بر این که اگر در دست فقیر، به مقداری از زکات مال در شب عید فطر باشد که بتواند زکات فطره بدهد،أدای فطره لازم است:

«عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ أللّه  أَ عَلَى مَنْ قَبِلَ الزَّكَاةَ زَكَاةٌ فَقَالَ أَمَّا مَنْ قَبِلَ زَكَاةَ الْمَالِ فَإِنَّ‌ عَلَيْهِ زَكَاةَ الْفِطْرَةِ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ لِمَا قَبِلَهُ زَكَاةٌ وَ لَيْسَ عَلَى مَنْ يَقْبَلُ الْفِطْرَةَ فِطْرَةٌ».[12]

بنابر این روایت، اگر کسی زکات مال را قبول کند از رهگذر آن، زکات فطره بر عهده اش می آید ولی زکات مال، نه.

«عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ الْفَقِيرُ الَّذِي يُتَصَدَّقُ عَلَيْهِ هَلْ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ نَعَمْ يُعْطِي مِمَّا يُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَيْهِ».[13]

این صحیحه زراره و فضیل به ما می گوید اگر کسی از زکات مال به مقدار فطره دارد باید فطره را بپردازد.مثل طلابی که از زکات یا خمس می گیرند ولی با همین مال باید زکات فطره را در شب أوّل ماه بپردازند.

در نتیجه ما به رای بعض معاصرین در این زمینه، گرایش داریم که فقرا را در باب زکات فطره به دو دسته تقسیم می کنند: دسته ای فقرای در باب زکات أموالند که در صورت نداشتن مئونه یکسال، می توانند به قدر غنا،از زکات مال را بگیرند، لذا فقیر ومحتاج در باب زکات مال، یعنی کسی که قوت یکساله خود و عیالش را ندارد. اما فقیردر باب زکات فطره که با عبارات «المحتاج» یا« من لم یجد شیئا» یاد شده بود به معنای نیازمندی است که هیچ مال و نانی در بساط ندارد حتی در حد یک شبانه روز!چه رسد به آن که صاع گندمی هم داشته باشد تا زکات فطره اش را بدهد،آری اگر زکات مال در این میان به دستش برسد، باید از آن زکات فطره اش را ادا کند و الا چیزی بر عهده او نیست. انصاف هم آن است که فقر زکات فطره با فقر زکات مال تفاوت دارد و با دقت در مجموعه روایات، معلوم می شود باب زکات مال از باب زکات فطره أوسع است یعنی کسی می تواند زکات مال بگیرد که مئونه یکسالش باشد و درعین حال همین فقیر در آن باب، باید زکات فطره اش را بپردازد.