درس خارج فقه استاد اشرفی

أدلّه فراوانی برای عبادی بودن زکات ذکر شده که به دو مورد آن در جلسه گذشته اشاره و مواردی هم در این جلسه مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت:

زکات از جمله ارکان پنجگانه إسلام در کنار أموری چون نماز و روزه و حج و ولایت نام برده شده است، این موارد چندگانه بی شک از زمره عبادات می باشد ، روایاتی نیز دلالت دارد که نماز بدون زکات، بهره ای از قبول در درگاه الهی ندارد که در مجموع با کنار هم گذاشتن این روایات و آیات فراوانی که امر به زکات را مقارن با امر به نماز و پایاپای آن قرار داده است و بر أساس مناسبت حکم و موضوع گوییم: نمی توان برای زکات جایگاهی جز عبادی بودن تصور کرد.

بیان أستاد اشرفی : این دلیل کامل نبوده و استحسانیست که به نظر مدّعی آمده است و قصد تقرب در نماز را نمی توان به قطعیت از آن نتیجه گرفت.

آیه شریفه:﴿و سیجنبها الاتقی الذی یوتی ماله یتزکی ومالاحد عنده من نعمة تجزی الاابتغاء وجه ربه الاعلی﴾[1]

تقریر:بر أساس آیه شریفه،انسان متقی که زکات مالش را میپردازد از آتش غضب الهی احتراز می کند. چنین کسی در صورتی برای این کار خود پاداش دریافت می کند که فقط نیّت الهی داشته باشد و رضای الهی را پیوسته مد نظر داشته باشد. علّامه در خلاف و معتبر به همین آیه إستناد جسته و ضرورت قصد قربت را برای روزه به اثبات رسانده اند.

إشکال:کسانی که آیه را دال بر لزوم قصد قربت می دانند به دلیل برداشتی ست که از مرجع ضمیر «عنده»دارند؛ به نظر ایشان ضمیر در این کلمه به پروردگار بازگشت می کند و معنا آن است که هیچ نعمتی را خداوند به عنوان پاداش به بندگان خود نمی دهد مگر آن که در کارهای خود از جمله زکات، قصد جلب رضای الهی را داشته باشند.

اما ظاهر آیه دلالت دارد که ضمیر به شخص اتقی برمی گردد، در نتیجه معنای آیه چنین می شود: «انسان پارسایی که از آتش غضب الهی هراسان وگریزآن است و أهل انفاق و پرداخت زکات به نیازمندان ، اینکار را نه از آنرو که فقرا حقی برگردن او دارند یا به تلافی لطفی که در حقش کرده اند، انجام می دهد بلکه این کار را فقط و فقط برای جلب رضای پروردگار خود به جا می آورد» شبیه این معنا در آیات دیگری از قرآن کریم آمده است مثل آن که علی  و أهل بیت مکرمشان، بعد از آن که به مسکین و یتیم و اسیر میگفتند:«انما نطعمکم لوجه الله» می فرمودند: «لا نرید منکم جزاء و لا شکورا» . ملخص کلام آن که این آیه دلالت ندارد که زکات منحصر در نیّت قصد قربت باید باشد علاوه بر آن که نهایتا دلالت دارد که اجر وثواب زکات متوقف بر قصد قربت می باشد اما این که آیا بدون قصد قربت هم خللی در زکات ایجاد می شود یا خیر،آیه از سخن خاموشست.

آیه شریفه: ﴿وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ، وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ، وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ﴾[2]

تقریر: مرحوم مقدس اردبیلی ره از این آیه برداشت کرده اند که قصد قربت در زکات لازم است زیرا خدای متعال، با زبان نفی می فرماید که«ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله» و صیغه نفی اینجا در معنای نهی بکار رفته است یعنی جز برای قصد تقرب به پروردگار، انفاق نکنید.

إشکال: اگر چنین برداشتی بکنیم باید گفت هرگونه انفاق واحسان به دیگران که بدون نیّت الهی باشد حرام ومستلزم عقاب می باشد و لایلتزم به احد؛ ظاهراً مقصود از این آیه اخبار از حال موحدانیست که در زمان نزول آیه وجود داشته اند،لذا مرحوم طبرسی در مجمع چنین فرماید:« و هذا إخبار من اللّه عن صفة إنفاق المؤمنين المخلصين المستجيبين للّه و لرسوله أنهم لا ينفقون ما ينفقونه إلّا طلبا لرضا اللّه تعالى. و قيل: إن معناه النهى»

آیه شریفه: ﴿و ما آتیتم من زکاة تریدون وجه الله فاولئک هم المضعفون﴾[3]

مرحوم فاضل مقداد در کتاب شریف کنز العرفان بدین آیه تمسّک جسته و وجوب قصد قربت در زکات را اثبات کرده است.مرحوم راوندی هم در فقه القرآن خود فرموده است: از آنجا که دادن أموال بر وجوه مختلفی قابل انطباقست برای تعلق آن به زکات واجب بایستی نیّت زکات را از نظر بگذراند.

إشکال: آیه فقط دلالت دارد که اجر مضاعف برای زکات دهنده ای می باشد که نیّتی الهی داشته باشد، اما این که برای حداقل زکات صحیح وبری شدن ذمّه از آن، نیازمند نیّت هستیم سخنی در میان نیست. اما دلیلی که راوندی بدان اشاره کرده اند ربطی به قصد قربت نداردو لزوم قصد تمییز یا قصد عنوان رامطرح میکند.

آیه شریفه:﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ﴾[4]

إشکال: آن إشکالی که بر آیه سابق وارد شد بر این آیه نیز واردست، بنابر این آیه، دادن زکات در صورتی آدمی را به مقام برّ ونیکوکاری می رساند که انسان این کار را از سر محبت به خدا انجام دهد اما اگر کسی بدون این معرفت، زکات داد و از مقام ابرار هم محروم ماند آیا ذمّه او از أصل زکات بری نمی شود؟!آیه پاسخی ندارد...علاوه بر آن که امکان دارد ضمیر«حبه» به مال برگردد که مقصود آیه چیز دیگری می شود،در نتیجه عبارت «آتی الزکاة» را از عبارت قبلی مستقّل می سازد.

روایتی از وجود مقدس پیامبر اکرم  وارد شده بدین مضمون:«انما الأعمال بالنیات و انما لامرء ما نوی» یا فرمایش گرانسنگ دیگری با این عبارت:«لا عمل الا بالنیة»

مرحوم شیخ حر قریب این عبارت، روایتی را از امالی شیخ نقل می کند و سند روایت از طریق موسی بن جعفر  به پیامبر اکرم متصل می شود که فرمودند:

«إنما الأعمال بالنيات، و لكل امرئ ما نوى، فمن غزا ابتغاء ما عند اللّه فقد وقع أجره على اللّه عزّ و جلّ و من غزا يريد عرض الدنيا أو نوى عقالا لم يكن له إلّا ما نوى»[5]

درمنابع روایی أهل سنّت هم در بخاری ومسلم از عمر از پیامبر اکرمقریب به این مضامین،نقل شده است.

إشکال: إشکال کلی بر آیات قبل بر این روایت هم واردست و آن این که شکی نیست که قصد قربت در کمال عمل دخالت دارد حتی اگر در أعمال مباحه هم نیّتی الهی در کار باشد برای مؤمن پاداش عبادت ثبت می شود و خواب و خوراک او را تبدیل به عبادت می کند«خوشا آنان که دائم در نمازند»اما دلالتی ندارد که صحت أصل عمل متوقف بر نیّت وقصد قربت می باشد.

سرانجام دیدیم که در نوع این آیات و روایات مطرح در این جلسه، سخن از اجر وپاداش الهی،مشروط به نیّت و طلب وجه الله شده است اما از شرط صحت عمل سخنی به میان نیامد ودلیل معتبری بر إعتبار قصد قربت

در زکات به دست نیامد.والحمد لله