درس خارج فقه استاد اشرفی

5/10/90

در مورد اشتراط ولایت أهل بیت در عامل زکات به روایاتی چند استناد شده است از جمله دو روایت ذیل:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالا لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ عزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللّهِ أَ كُلُّ هَؤُلَاءِ يُعْطَى وَ إِنْ كَانَ لَا يَعْرِفُ(الامام المفترض الطاعة) فَقَالَ إِنَّ الْإِمَامَ يُعْطِي هَؤُلَاءِ جَمِيعاً لِأَنَّهُمْ يُقِرُّونَ لَهُ بِالطَّاعَةِ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَ فَقَالَ يَا زُرَارَةُ لَوْ كَانَ يُعْطِي مَنْ يَعْرِفُ دُونَ مَنْ لَا يَعْرِفُ لَمْ يُوجَدْ لَهَا مَوْضِعٌ وَ إِنَّمَا يُعْطِي مَنْ لَا يَعْرِفُ لِيَرْغَبَ فِي الدِّينِ فَيَثْبُتَ عَلَيْهِ فَأَمَّا الْيَوْمَ فَلَا تُعْطِهَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ إِلَّا مَنْ يَعْرِفُ فَمَنْ وَجَدْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمِينَ عَارِفاً فَأَعْطِهِ دُونَ النَّاسِ ثُمَّ قَالَ سَهْمُ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ سَهْمُ الرِّقَابِ عَامٌّ وَ الْبَاقِي خَاصٌّ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ يُوجَدُوا قَالَ لَا تَكُونُ فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا يُوجَدُ لَهَا أهل قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ تَسَعْهُمُ الصَّدَقَاتُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِي مَالِ الْأَغْنِيَاءِ مَا يَسَعُهُمْ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ ذَلِكَ لَا يَسَعُهُمْ لَزَادَهُمْ إِنَّهُمْ لَمْ يُؤْتَوْا مِنْ قِبَلِ فَرِيضَةِ اللَّهِ وَ لَكِنْ أُتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حَقَّهُمْ لَا مِمَّا فَرَضَ‌اللَّهُ لَهُمْ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا حُقُوقَهُمْ لَكَانُوا عَائِشِينَ بِخَيْرٍ.»[1]

امام  در این روایت تصریح می فرمایند به این که زکات همه اصناف ثمانیه غیر از رقاب و مولفه قلوبهم ، مختصّ به أهل معرفت و ولایت است لذا عاملین زکات هم بایستی أهل ولایت باشند.

بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ ابْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُمَا قَالا الزَّكَاةُ لِأَهْلِ الْوَلَايَةِ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ لَكُمْ مَوْضِعَهَا فِي كِتَابِهِ.[2]

یعنی پس از آن که زکات باقسامها برای خصوص أهل ولایت است خداوند متعال مواضع آن را در هشت موضع در قرآن بیان کرده بنابر این اگر چه این روایت عام است وهرگونه زکاتی را برای غیر شیعه ممنوع می شمارد اما بر اساس روایت قبلی دو مورد ازتحت عموم عام خارج می شود ودر بقیه موارد از جمله عامل زکات ،دریافت زکات منوط به شرط ولایت می باشد.

شرط هاشمی نبودن: اما درباره این که عامل زکات نباید هاشمی باشدبه صحیحه عیص از پیامبر اکرم ص استدلال می شود:

« مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: إِنَّ أُنَاساً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ فَسَأَلُوهُ أَنْ يَسْتَعْمِلَهُمْ عَلَى صَدَقَاتِ الْمَوَاشِي وَ قَالُوا يَكُونُ لَنَا هَذَا السَّهْمُ الَّذِي جَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلْعَامِلِينَ عَلَيْهَا فَنَحْنُ أَوْلَى بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِي وَ لَا لَكُمْ وَ لَكِنِّي قَدْ وُعِدْتُ الشَّفَاعَةَ إِلَى أَنْ قَالَ أَ تَرَوْنِي مُؤْثِراً عَلَيْكُمْ غَيْرَكُمْ.»[3]

که عامل را نمی شود از سادات قرار داد البته این نهی درصورتیست که بخواهیم از سهم زکات به عاملین بدهیم اما اگر از بیت المال در قبال کمک وخدمت در جمع آوری زکات بدانها بپردازیم منعی در کار نخواهد بود.

نعم، لا بأس بالمكاتب... مرحوم سید در ادامه مسأله عبد مکاتب را ازموارد ممنوعه منصب عامل زکات إستثنا کرده و می فرماید: به عبد مکاتب می شود زکات را داد:دلیلش هم روشن است چرا که عبد مکاتب نسبت به سهم خود مشکل عبد را ندارد واطلاقات أدلّه مانعه او را نمی گیرد.

این که مرحوم سید ره به عدم سقوط زکات در عصر غیبت امام تصریح می فرماید سری دارد وآن این که در قبال این رای شیخ در نهایه که فرموده است:«و يسقط سهم الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ و سهم السّعاة و سهم الجهاد، لأنّ هؤلاء لا يوجدون إلّا مع ظهور الإمام. لأن الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ إنّما يتألّفهم الإمام ليجاهدوا معه، و السّعاة أيضا إنّما يكونون من قبله في جميع الزّكوات، و الجهاد أيضا إنّما يكون به أو بمن نصبه فإذا لم يكن هو ظاهراً و لا من نصبه، فرّق فيمن عداهم».

(زکات به گروههای دیگر تقسیم می شود)» و فی المبسوط : «وسهمهم (ای المولفة) مع سهم العامل ساقط الیوم» بعد از شیخ هم عده ای گفته اند:جهاد ابتدائی در عصر غیبت منتفی است زیرا منوط به اذن امام معصوم است –گرچه برخی مخالفت کرده اند قدر مسلم این که عامل برای جمع زکات وتفریق بر مستمندان وفقراست واز صحیحه عیص بر میاید اگر امام معصوم باشد باید او عامل را تعیین کند اما اگر امام نبود چنانچه ولی فقیه ذوالقدره ای مثل سید لاری در فارس باشد ، بنابر گفته شیخ مفید ره در بحث ولایت فقیه از کتاب مقنعه : «یجب علی الناس اعانته» ،در نتیجه آنچه قدر متیقّن است این که بایستی عامل منصوب زکات از طرف والی وحاکم إسلامی به این سمت گمارده شود –چه این که درعصر حضور امام معصوم ع توسط خود امام چه این که در عصر غیبت امام  توسط فقیه ذو القدره ای که نائب عام امام می باشد وبنابر قول نراقی در مستند حتّی اگر مؤمنین قدرت داشته باشند بایستی از باب اقامه امر بمعروف ونهی ازمنکر جبایت زکات کنند.

که مقصود روشن است وعلت آن انصراف أدلّه عاملین زکات از شخص زکات دهنده ای است که مطمئنا نمی توان ایصال زکات خودش را به مستحقّ ،داخل در عاملینی که منصوب برای جبایت زکاتند قرار داد بلکه رساندن بفقیر یا امام مقدّمه واجب اخراج الزکاة است همانند خریدن آب برای غسل و وضوء.