< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

90/09/29

بسم الله الرحمن الرحیم

29/9/90

موضوع: راه حل استاد اشرفی برای رفع تناقض در مسأله وشرایط عاملین در زکات

روایاتی در مقام وجود دارد که در عین این که شرایطی را برای عامل برمیشمارد شاهدی برای مانحن فیه نیز هست :

1. مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  يَقُولُ بَعَثَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مُصَدِّقاً مِنَ الْكُوفَةِ إِلَى بَادِيَتِهَا فَقَالَ لَهُ يَا عَبْدَ اللَّهِ انْطَلِقْ وَ عَلَيْكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُؤْثِرْ دُنْيَاكَ عَلَى آخِرَتِكَ وَ كُنْ حَافِظاً لِمَا ائْتَمَنْتُكَ عَلَيْهِ رَاعِياً‌ لِحَقِّ اللَّهِ فِيهِ حَتَّى تَأْتِيَ نَادِيَ بَنِي فُلَانٍ فَإِذَا قَدِمْتَ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِسَكِينَةٍ وَ وَقَارٍ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قُلْ لَهُمْ يَا عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ.

فَإِنْ قَالَ لَكَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مِنْهُمْ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تَعِدَهُ إِلَّا خَيْراً فَإِذَا أَتَيْتَ مَالَهُ فَلَا تَدْخُلْهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهُ لَهُ فَقُلْ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِي فِي دُخُولِ مَالِكَ فَإِنْ أَذِنَ لَكَ فَلَا تَدْخُلْهُ دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ فِيهِ وَ لَا عَنِفٍ بِهِ فَاصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ أَيَّ الصَّدْعَيْنِ شَاءَ فَأَيَّهُمَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضْ لَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَأَيَّهُمَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضْ لَهُ وَ لَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَإِذَا بَقِيَ ذَلِكَ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ وَ إِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا وَ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَإِذَا قَبَضْتَهُ فَلَا تُوَكِّلْ بِهِ إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ بِشَيْ‌ءٍ مِنْهَا ثُمَّ احْدُرْ كُلَّ مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ كُلِّ نَادٍ إِلَيْنَا نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا انْحَدَرَ بِهَا رَسُولُكَ... [1]

 

2.مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الرَّضِيُّ فِي نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فِي وَصِيَّةٍ كَانَ يَكْتُبُهَا لِمَنْ يَسْتَعْمِلُهُ عَلَى الصَّدَقَاتِ انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجِ التَّحِيَّةَ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُرْعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا آتَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإِنْ كَانَتْ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِنِ اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ (ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ) وَ لَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَكْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ.

وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَنْ لَا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيُضِرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفَّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ بِالْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِيَنَا بِهَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ ص فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اللَّه.[2]

از این روایات بخوبی برداشت می شود که جمع آوری زکات دارای دو مرحله است:مرحله اول عامل اصلی است یعنی کسی که مأمور مستقیم منصوب از طرف امیر المؤمنین  است ومرحله دوم عمله واکره عامل است یعنی آنان که حفاظت اززکات می کنند تا آن را به امیر المؤمنین  برساند یا بین فقرا تقسیم کنند.از این روایت می توان فهمید که منصوب از جانب امام در راس هرم جمع آوری زکات قرار دارد وبرای رساندن زکات به فقرا یا حاکم اعوان وانصاری دارد که او را در این کار یاری رسان است همچنان که والی منصوب از طرف امام است در یکی از بلاد إسلامی دارای همین دو مرحله است مثل محمد بن ابی بکر یا مالک اشتر که بعنوان والی مصر نصب شده بودند یا ابن عباس که والی بصره بود و..طبعا کما این که والی منصوب از طرف امام شرطه ،محاسب، خزانه دار، غلام ورئیس لشگر وجند و...دارد ده ها وصدها نفر با او همکاری می کنند تا امر ولایت در بلد را به کمال انجام دهد عین این را در جابی زکات می توان در محدوده کوچکتری تصور کرد .عامل منصوب که قدرت ندارد به تک تک صاحبان زکات سرزده و از آن ها زکات را بستاند بلکه افرادی از طرف خود مأمور می کند تا آن ها زکات را جمع کرده و به انبار مثل سیلو ببرند سپس از آن جا نیز گندم باید بسته بندی شود و حمل بر مراکب شود و تازمانی که به بلد امام برسند زمان می برد آن هم بر اساس دستورات حضرت امیر  در مدارای با حیوانات طبعا نماینده امام نمی تواند خود متصدی جزئیات أمور شود در مورد ویژگیهای نمایندگان عامل هم امام می فرماید: کسانی بگذار که معنف ومجحف نباشند ...عامل منصوب در مواردی که امانتداری لازم است باید شخصی با این ویژگیها قرار دهد یا برای جداکردن سهم فقیر هم امانتداری وهم علم به مسأله لازم است اما کیسه کردن گندم وبار کردن بر ماشین نیازی به معرفت مسأله ندارد و حریت وشرایط دیگر نیز لازم نیست پس درجایی که شرایطی خاص وضع شده است اهمیت منصب بالاتر است مثل نماینده مستقیم خود امام که بایستی امام گونه باشد در مراتب پایین تر نیز به مناسبت اهمیت کار باید این صفات بیشتر ملحوظ باشد ،بعد از روشن شدن این نکته ، مسأله ای را که سید به تبع فقها ذکر می کنند یعنی تخییرامام در قرارداد جعل یا عطای بر اساس مصلحت به عامل وهمچنین اشتراط شرایطی در عامل سرش روشن می شود:مرحوم شیخ در مبسوط شش شرط ذکر می کنند ....صاحب شرایع چهار شرط مسلم گرفته وبعد از ایشان نیز فقهای عظام آمده اند ودر حدود وثغور آن اوصاف وشرایط نظر داده اند و گاه تمسّک باجماع برای اعتبار برخی اوصاف وشرایط در عمال زکات تمسّک کرده اند اما اولا اگر اجماع معتبر باشد اجماعی است که امام معصوم  درمیان مجمعيّن باشد یا حدس یقینی به رضای امام پیدا کنیم و بعض متتبعین این میدان مانند مرحوم آیت الله بروجردی فرموده اند اجماعات منقول در کتب بردوگونه است:یکدسته کتب فتوایی قدماست که عین الفاظ روایات یا قریب بآنها بصورت فتواست مثل نهایه شیخ و مقنعه مفید ومقنع صدوق ومراسم ابوالصلاح و...ودسته دیگر کتبی است که بر اساس استنباط واستخراج از اصول اولیه بصورت تفریعات آمده و اولین کتابی که به صورت تفریع بر اساس «علینا القاء الاصول و علیکم ان تفرعوا» المبسوط شیخ است مرحوم بروجردی برحسب نقل بعضی تلامیذ ایشان فرموده بود:اگر شهرتی در کتب قدمای قسم اول دیدیم مطمئن می شویم مستند معتبری از روایات داشته وبرای ماسند است تا چه رسد به نقل اجماع اما اگر شهرت وبلکه اجماع از متاخرین دیدیم نظر استنباطی خود فقهاست وربطی به معصوم ندارد ...)این شرایط در اصول اولیه نیست بلکه در کتب تفریعیه آمده است وظاهراً اولین بار در مبسوط شیخ آمده وبعد خلط شده بین راس هرم وبین باقی خدمه که درجبایت سهم دارند واشتباها همه را به یک چوب رانده اند که با بیانات پیش گفته نمی توان اعتبار همه شرایط را در همه سطوح معتبر دانست.باقی سخن موکول به روز شنبه آینده ان شاء الله تعالی.

 


[2] همان ص133 ح7.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo