درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: تنبیهات اقل و اکثر ارتباطی

مقـدمـه: کلام به تنبیهات کفایه رسید و تنبیه اول در ضمن مباحثی که مطرح نمودیم، بحث شد. اما تنبیه دوم اینست که اگر دانستیم چیزی یا جزء عبادت است. اما نمی‌دانستیم که این مطلقا شرط است یا این که شرط بودن آن فقط در حال ذُکر است. یعنی اگر یادش بود این شرط است اما اگر فراموش کرد دیگر شرط نیست. مثلا می‌دانیم نماز جزء نماز است اما نمی‌دانم مطلقا جز نماز است (یعنی حتی اگر فراموش کردیم باز جزء نماز است و اگر فراموش نمودیم نماز باطل است) یا این که جزء بودن در فرضی است که آدم فراموش نکند (پس اگر فراموش کرد دیگر جزء نیست و نماز صحیح است). حال اگر ندانیم مطلقا شرط است یا مقیداً جزء نماز است، در صورت فراموشی چه حکمی دارد؟

آخوند فرموده است در مسئله یک بحث اصلی عملی داریم و یک بحث هم دلیل اجتهادی داریم.

اصول عملیه: اگر شک نمودیم سوره مطلقا جزء نماز است یا عندالتذکر جزء نماز است و در حالت نسیان جزء نماز نیست. در این صورت اگر شک نمودیم، محل برائت نقلی و احتیاط عقلی است. یعنی اگر به ادله‌ی اصول عملیه رجوع کنیم، عقل می‌گوید اشتغال یقینی، برائت یقینی می‌خواهد. اما نقل اینست که روایت "ما لا یعلمون" ما نحن فیه را می‌گیرد پس می‌گوییم سوره‌ای را که نمی‌دانم در حال نسیان جزء نماز هست یا خیر، جزء نماز نیست و نماز صحیح است.

ذکر یک نکته: یک نکته که باید ذکر کنیم این که این بحث چه ارتباطی به اقل و اکثر ارتباطی دارد؟ در حالی که اینجا بحث ما اینست که سوره مطلقا جزء نماز است یا عند التذکر جزء نماز است؟ پاسخ سوال اینست که در بحث اقل و اکثر علم داریم که اقل واجب است و شک داریم اکثر واجب است یا یخر؟ در مانحن فیه نیز همین گونه است ما علم داریم نماز با بقیه اجزاء غیر از سوره واجب است، شک دارم آیا سوره عندالنسیان واجب است یا خیر؟ بعباره اخری یک اقل را می‌دانیم واجب است، در سعه و ضیق سوره و خطاب شک دارم. یعنی نمی‌دانیم آیه یا روایتی که دستور به صورت داده است مرادش اینست که سوره مطلقا واجب است یا این که سوره عندالتذکر واجب است؟ و این همان بحث اقل و اکثر است.

دلیل اجتهادی: اما اگر بخواهیم بدانیم سوره واجب است یا خیر و این که نماز صحیح است یا خیر، اگر سراغ ادله‌ی اجتهادی (آیات و روایات) برویم، با چند دلیل می‌شود ثابت کرد سوره مخصوص به حال تذکر است و شخص ناسی نمازش صحیح است. مثلا یک دلیل اجتهادی روایت "لا تعاد" است که می‌فرماید نماز اعاده ندارد مگر در پنج صورت وقت و قبله و طهور و رکوع و سجود. در آن روایت نفرموده است اگر سوره را فراموش کرد نمازش اعاده دارد. بلکه بالاتر، اصلا دلیلی که می‌گوید سوره واجب است، اگر خود دلیل لبّی باشد (مانند اجماع، سیره، ضرورت مذهب) در این صورت باید قدر متیقن آن را گرفت که آن هم در صورت تذکر است و شامل صورت نسیان نمی‌شود. اجماعی که می‌گوید باید سوره بخوانید، قدر متیقنش برای وقتی است که یادمان هم باشد پس اگر فراموش کردی دلیلی نداریم که نماز باطل باشد.

حتی می‌توانیم بگوییم ادله‌ی وجوب سوره، نمی‌تواند خطاب به ناسی یا متذکر باشد. به آدم فراموشکار نمی‌توان خطاب کرد. ناسی با عنوان ناسی قابل خطاب نیست، اما می‌توان گفت یک دلیلی می‌گوید نماز بدون سوره برای همه (هم ناسی و هم ذاکر) واجب است، سپس یک دلیل دیگر می‌گوید "یا ایها الملتفت" یا "یا ایها الذاکر / المتذکر" سوره بر شما واجب است.

اگر این گونه بحث کنیم، به این دلیل اجتهادی بر صحت عبادت گفته می‌شود. بعباره اخری دلیل اجتهادی بیاوریم که این جزء یا دلیلی که فراموش شده است، اختصاص به صورت التفات دارد و شامل مورد نسیان نمی‌شود. پس اگر در چیزی شک نمودیم در صورت فراموشی واجب است یا خیر، اصل عدم آن است و نتیجتاً آن عمل بدون آن جزء صحیح است. بعباره اخری نماز بدون آن جزء، دارای مصلحت تامه است.

اما با قطع نظر از این دلیل اجتهادی، هر وقت گفته شد چیزی در عبادت جزء یا شرط است، اگر آن جزء یا شرط را فراموش نمودیم، نتیجه‌اش بطلان عبادت است. ولی از اصل اولی، بخاطر دلیل اجتهادی (حدیث لا تعاد یا قدر متیقن دلیل لبی) صرف نظر می‌کنیم.