درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: علم اجمالی در شبهه محصوره وغیرمحصوره

مقـدمـه: یکی دیگر از مسائلی که در کفایه ذکر شده است، بحث شبهه‌ی محصوره شبهه‌ی غیرمحصوره است. در واقع بحث اینست که آیا علم اجمالی در شبهه‌ی غیرمحصوره باعث تنجز تکلیف می‌شود یا خیر؟ اصاله الاشتغال یا اصاله الاحتیاط در شبهه‌ی محصوره صحیح است اما آیا در شبهه‌ی غیر محصوره باید احتیاط نمود یا اینجا مجرای برائت است؟ بعباره اخری کثرت اطراف (غیرمحصوره بودن اطراف) باعث می‌شود علم اجمالی منجز تکلیف نباشد یا خیر؟

ابتدا این نکته که معنای شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره به چه معناست را بیان می‌نماییم، و بعد هم حکم این دو شبهه را بررسی می‌نماییم.

تعریف شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره: اصولیون تعاریف متعددی برای شبهه‌ی محصوره و غیر محصوره بیان نموده‌اند؛

    • تعریف اول: بسیاری از اصولیون گفته‌اند شبهه‌ی محصوره یعنی شبهه‌ای که اطرافش به سهولت و راحتی قابل شمارش باشد، غیرمحصوره هم یعنی شبهه‌ای که شمارش اطراف آن سخت باشد.

    • تعریف دوم: برخی گفته‌اند تعریف شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره اینست که اگر احتمال تکلیف در هر طرفی موهوم (یعنی خیلی ضعیف) باشد، به این شبهه‌، شبهه‌ی غیرمحصوره گفته می‌شود؛ اما اگر احتمال تکلیف قوی بود، به این شبهه، شبهه‌ی محصوره گفته می‌شود.

    • تعریف سوم: برخی گفته‌اند شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره به این معناست که هر شبهه‌ای موافقت قطعیه یا مخالفت قطعیه‌اش غیر ممکن باشد، غیرمحصوره است مانند این که ده هزار ظرف را نمی‌شود خورد؛ اما اگر موافقت و مخالفت قطعیه راحت باشد به آن شبهه‌ی محصوره گفته می‌شود، مثلا اگر دو ظرف باشد می‌تواند هر دو را بخورد یا هر دو را ترک کند.

همه‌ی این تعاریف اشکال دارد، مثلا اگر کسی یک کیلو برنج بخرد و بداند یکی از این برنج ها نجس است، این تعداد برنج خیلی زیاد است، اما این قطعا شبهه‌ی محصوره است. به نظر ما آسان بودن و سخت بودن، کم بودن و زیاد بودن، هیچ کدام ملاک نیست.

بهتر است در تعریف گفته شود شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره نیاز به تعریف ندارد، این هم بخاطر واضح بودنشان نیست، بلکه نیاز به تعریف ندارد چون موضوع حکم شرعی قرار نگرفته است. مثلا هیچ آیه‌ای نداریم که حکمی در مورد شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره بیان نموده باشد. بلکه این عناوین از اختراعات فقهای جدید است و موضوع حکم شرعی نیست، بنابراین نیازی به تعریف ندارد.

شیوه‌ی صحیح بحث: آن چیزی که ما باید بحث نماییم اینست که عباراتی چون عسر، حرج، مضطر و .... به چه معناست. زیرا حکم شرعی روی این موضوعات رفته است، پس ما باید بحث نماییم این عبارات به چه معناست. اما کلمه‌ای که در شرع موضوع هیچ حکمی قرار گرفته است، نه لزومی به تعریف دارد و نه فایده‌ای بر تعریف آن مترتب است. آن چه باید بحث شود اینست که حکم شبهه‌ی محصوره و غیرمحصوره چیست.

باید این گونه بحث نماییم که اگر اطراف علم اجمالی محدود بود به گونه‌ای که عسر و حرج نداشت، این علم اجمالی منجز تکلیف است. اما اگر اطراف علم اجمالی این قدر زیاد بود که اگر خواستیم اجتناب نماییم عسر و حرج پیش می‌آید، شارع فرموده است در این صورت حکم شرعی برداشته می‌شود.

علت عدم تنجز تکلیف در شبهه‌ی غیرمحصوره: چرا گفته می‌شود در شبهه‌ی غیرمحصوره، علم اجمالی تکلیف آور نیست؟ گاهی علتش آنست که یکی از شرایط تکلیف اینست که اطراف تکلیف مورد ابتلا باشد. اگر یک شبهه‌ای غیرمحصوره بود، اطرافش محل ابتلا نیست. در شبهه‌ی محصوره بعضی از اطراف تکلیف از ابتلا خارج است، پس تکلیف منجز نیست.

احتمال دارد بگوییم در شبهه‌ی محصوره، موافقت قطعیه غیرممکن است، هر وقت موافقت قطعیه غیرممکن باشد، موافقت قطعیه هم غیرممکن است. پس علت این که تکلیف منجز نیست، اینست که مخالفت امکان ندارد و شرط هر تکلیفی قدرت است. پس وقتی یقین دارد خمیر یکی از نانوایی های قم نجس است، می‌تواند از هر کدام خواست نان بخرد، زیرا قدرت بر موافقت یا مخالفت ندارد.

احتمال هم دارد بگوییم علت این که در شبهه‌ی غیرمحصوره احتیاط واجب نیست، روایات باب پنیر است. روایات فراوانی داریم که ائمه(علیهم السلام) فرموده‌اند ما پنیر دوست داریم و غذای مورد علاقه ما است. و یقین داریم پنیرهایی در بازار داریم که نجس است و از مایه پنیر بزغاله مرده استفاده شده است. (به همین خاطر فتوای علمای اهل سنت حرمت اکل پنیر است) ائمه می‌فرمودند وقتی یک جا پنیر با مایه‌ی نجس درست می‌شود، آیا باید گفت همه‌ی پنیرهای کره زمین نجس است؟ این همان معنای شبهه‌ی غیرمحصوره است. فلذا با عنایت به روایات خاص این باب بگوییم شبهه‌ی غیرمحصوره نیازی به احتیاط ندارد. البته این را هم می‌دانیم پنیر خصوصیتی ندارد.

ولذا به یکی از این راه‌هایی که بیان نمودیم می‌توانیم بگوییم شبهه‌ی غیرمحصوره، احتیاط ندارد و اجتناب لازم نیست. اما این به سبب غیرمحصوره بودن نیست، بلکه به خاطر عسر، حرج، اضطرار، عدم ابتلا، اختلال نظم بازار و ... می‌باشد.