درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: جواب اخباری ها

دو دلیل دیگر از دلایل اخباریون در عدم حجیت ظواهر قرآن وجود دارد که در این جلسه بیان خواهیم نمود. توضیح دادیم که اخباری‌ها گاهی در صغری اشکال می‌کنند و بیان می‌کنند قرآن ظهور ندارد، و گاهی در کبری اشکال می‌کنند و بیان می‌کنند قرآن ظهور دارد، و لیکن ظواهر قرآن حجت نیست. مثلا اگر کسی قائل بشود قرآن تحریف شده یا قرآن رمز و معما است، چنین شخصی به صغری ایراد دارد و می‌خواهد بگوید قرآن ظهور ندارد.

دو دلیل دیگر اخباری‌ها و جواب آن‌ها

اما مباحثی که در این جلسه مطرح می‌نماییم، ادله‌ی انکار کبری از سوی اخباریین است. یعنی معتقدند قرآن ظهور دارد، اما ظهور آن حجت نیست.

دلیل اول: اخباررین معتقدند که همان گونه که خود قرآن فرموده است، قرآن مشتمل بر متشابهات و حکمات است. متشابهات و محکمات هم مشخص نیستند، که بدانیم کدام آیه محکم و کدام متشابه است. دلایل اندکی داریم که کدام آیه محکم و کدام متشابه است. در سایر موارد نیز هر آیه‌ای شبهه‌ی متشابه بودن را دارد، چیزی هم که متشابه باشد، دیگر حجت نیست.

این استدلال را دو گونه می‌توان مطرح نمود، یکی این که متشابه آیه‌ای است که معنا و مفهوم آن روشن نیست، که در این صورت انکار صغری می‌شود. یا این که مطرح می‌کنیم متشابه یعنی آیه‌ای که ظاهرش روشن است، اما مقصود از آن معلوم نیست. مثلا ظاهر آیه‌ی ﴿ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ ﴾[1] روشن است، اما مراد از این آیه روشن نیست. اما در این صورت، انکار کبری محقق می‌شود.

پاسخ: افرادی مثل آیت الله خوئی در این باره فرموده‌اند اگر آیه‌ای را نمی‌دانیم جزو متشابهات است و یا جزو محکمات است، باید به اصول عقلائی رجوع کنیم. اصل عقلائی این است که هر ظاهری حجت است، مگر این که دلیلی بر خلاف آن داشته باشیم. اگر آیات قرآن ظهور داشته باشد، و احتمال می‌دهیم خلاف این ظهور اراده شده باشد، اگر دلیلی بر این احتمال داشتیم آن را می‌پذیریم، و در غیر این صورت ظهور آیه را اخذ می‌کنیم.

ولیکن ما بیان می‌کنیم که از مسلمات است که در قرآن محکمات و متشابهات داریم و این هم درست است که محکمات و متشابهات مرز معلومی ندارند. و هر آیه‌ای در معرض شبه‌ی علم اجمالی است که یا محکم است و یا متشابه است. اما معنای این حرف‌ها این نیست که قرآن ظاهر نیست، یا ظهور آن حجت ندارد. زیرا اولاً طبق تصریح قرآن پژوهان، متشابهات قرآن به آیات معارفی و اعتقادی قرآن مربوط است. در حالی که بحث ما در مورد آیات الاحکام قرآن است که در مورد امور فقهی است.

دلیل دوم: قرآن ظواهری دارد، اما ظواهر قرآن حجت نیست. زیرا مصداق تفسیر به رأی است و تفسیر به رأی نیز حرام است. مانند این که در قرآن آمده است در روز جمعه بشتابید به ذکر خدا، و مشخص نیست منظور نماز جمعه است، یا نماز ظهر است. ترجیح هر کدام، مصداق تفسیر به رأی و حرام خواهد بود. فلذا گفته می‌شود که عمل به ظواهر قرآن حرام است.

پاسخ: آیت الله خوئی فرموده است تفسیر به رأی این است که قرآن را بر یک احتمال خلاف ظاهر حمل نماییم، یا به عبارت دیگر تفسیر به رأی این است که شخصی عقیده‌ای داشته باشد، سپس از قرآن برای عقیده‌ی خود شاهد بیاورد، به جای این که رأی و عقیده‌ی خود را از قرآن گرفته باشد، مانند اکثر تفاسیر اهل سنت.

نظر حضرت استاد عابدی: لیکن این درست نیست که ما بگوییم تمام تفاسیر اهل سنت، تفسیر به رأی است. و حق این است که این گونه بگوییم تفسیر به رأی مربوط به آیات الاحکام است، نه این که مربوط به آیات المعارف باشد (برعکس بحث در دلیل قبلی) اما در غیر آیات الاحکام، کسی این آیات را تفسیر بکند، ولو این که صحیح نباشد، باز تفسیر به رأی نیست.