درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: حکم مقدمه واجب

مقـدمـه : مقدمات بحث مقدمه واجب تقریبا به پایان رسید. اصل بحث اینست که آیا مقدمه واجب، واجب است یا خیر؟

نظر مرحوم آخوند در فرض شک در وجوب مقدمه : مرحوم آخوند فرموده است قبل از این که بگوییم مقدمه واجب، واجب است یا خیر، ابتدائاً تاسیس یک اصل کنیم که اگر شک کردیم مقدمه واجب، واجب است یا نه، باید به اصول مراجعه نماییم که اصول چه می‌گوید؟ روشن است مراد از اصول، اصول عملیه است (نه اصول لفظیه) زیرا بحث روی اطلاق یا عموم یک دلیل نیست زیرا ما اصول لفظیه نداریم، بلکه باید سراغ اصول عملیه برویم.

اصول عملیه هم گاهی اصول عملیه در مسئله اصول فقه است و گاهی اصول عملیه در مسائل فقهی است. اگر مسئله اصولی باشد باید بگوییم اگر بین وجوب مقدمه و وجوب ذی المقدمه تلازم هست یا تلازم نیست، در این صورت استصحاب جاری نمی‌شود یعنی نمی‌توانیم بگوییم اصل اینست که تلازم باشد یا اصل اینست که تلازم نباشد. زیرا استصحاب حالت سابقه می‌خواهد، حال اگر از ابتدا (ازل) بین مقدمه و ذی المقدمه تلازم بوده، الان هم تلازم هست و اگر از ابتدا (ازل) بین مقدمه و ذی المقدمه تلازم نبوده، الان هم تلازم نیست. شرط استصحاب اینست که یقین سابق داشته باشیم و ما اینجا یقین سابق نداریم. فلذا اینجا مجرای استصحاب نیست.

اما اگر مسئله فقهی باشد، یعنی بگوییم آیا مقدمه واجب، واجب است یا خیر؟ یعنی روی بحث تلازم و عدم تلازم نرویم، آیا می‌توانیم استصحاب عدم وجوب ذی المقدمه را جاری کنیم و بگوییم وقتی ذی المقدمه واجب نشده بود، مقدمه هم واجب نبود، حالا که ذی مقدمه واجب شده در وجوب مقدمه شک نموده و استصحاب بقای عدم وجوب ذی المقدمه می‌کنم.

اشکال به استدلال کفایه : مرحوم آخوند در کفایه فرموده است برخی به این استدلال، اشکال نموده‌اند. گفته‌اند اگر دو چیزی با هم تلازم داشت و یکی لازم و دیگری ملزوم بود. در فلسفه گفته می‌شود لوازم ماهیت، قابل جعل نیستند و جعل و آفریدن هم یا جعل بسیط (کان تامه) است یا جعل مرکب (کان ناقصه) است. لوازم ماهیت نه جعل بسیط دارند و نه جعل مرکب دارند.

ربط بحث‌ها به ما نحن فیه اینست که ذی المقدمه یک ماهیت است و لوازم ماهیت مانند وجوب مقدمه، قابل جعل نیست (نه به جعل بسیط و نه به جعل ترکیبی) چیزی هم که قابل جعل نیست، احکام اصول عملیه در آن جاری نمی‌شود. زیرا استصحاب در جایی است که مجعول دارای اثر شرعی باشد.

پاسخ مرحوم آخوند به اشکال : جواب اشکال اینست که این مطالب درست و صحیح است، اما این موارد مربوط به جعل بالذات است. و بحث ما در مورد جعل تبعی است. وجوب مقدمه تابع ترشح از وجوب ذی المقدمه است. بنابراین چون این جعل، تبعی است این اشکالات وارد نیست.

آیت الله خوئی می‌فرماید به نظر ما، نه اشکال وارد است و نه جواب. زیرا این مطالب درست است که ما یک جعل بالذات داریم که دو قسم است بسیط و مرکب و یک جعل تبعی هم داریم. اما بحث ما در مورد وجوب مقدمه است که وجوب مقدمه، معلول وجوب ذی المقدمه است، یعنی بحث علت و معلول است و بحث جعل نیست که بگوییم بسیط است یا مرکب است. بحث در اینست که آیا وجوب ذی المقدمه، یک معلولی به نام وجوب مقدمه دارد یا ندارد.

اگر بحث را روی علت و معلول بردیم، دیگر این بحث‌ها پیش نمی‌آید.

پاسخ استاد عابدی به آیت الله خوئی : ولکن حق با کفایه است. ابتدا در فرمایشات آیت الله خوئی، تناقضی وجود دارد. ایشاان می‌فرماید بحث روی علت و معلول است و تصریح می‌کند علت و معلول دو چیز مباین هستند. در یک سطر بعد هم می‌فرماید وجوب مقدمه، ترشح از ذی المقدمه است و این ترشح با مباین بودن سازگار نیست.