درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: ثمره بحث واجب معلق

مقـدمـه: در کفایه بحث مفصلی در مورد ثمره‌ی بحث واجب معلق مطرح شده است. ثمره‌ی واجب معلق در جایی ظاهر می‌شود که یک مقدماتی داریم و این مقدمات قبل از وقت ذی المقدمه باید انجام شود و اگر زودتر انجام نشود آن ذی المقدمه فوت می‌شود. فلذا این گونه مقدمات را گاهی در باب واجب مشروط گاهی در باب واجب معلق، گاهی در باب مقدمات مفوته و گاهی در باب شرایط اصول عملیه بحث می‌کنند.

ثمره بحث واجب معلق صاحب فصول: آن چه محل بحث است این که وقتی کسی می‌خواهد روزه بگیرد، چرا قبل از اذان صبح باید روزه بگیرد؟ وقتی هنوز روزه واجب نیست به چه دلیل مقدمه آن واجب است؟ یا این که یادگرفتن احکام قبل از فرا رسیدن زمان احکام به چه دلیلی واجب است؟

در مورد احکام گفته بودیم این که گفته می‌شود بلوغ یکی از شرایط عامه تکلیف است و تا شخص بالغ نشده وظیفه ای ندارد درست نیست و شخص قبل از بلوغ وظایفی دارد. بر شخص قبل از بلوغ یادگیری اصول الدین بر او واجب است اما نماز بر او واجب نیست. یا شاید کسی بگوید یادگرفتن احکام برای عمل کردن نیست بلکه خود یادگرفتن احکام واجب است. پس در یادگیری احکام مشکلی نیست، زیرا خود آن را مقدمه نمی‌دانیم، بلکه آن را واجب نفسی می‌دانیم.

اما در غیر یادگیری احکام، مانند غسل قبل از اذان صبح اگر کسی نظریه واجب معلق صاحب فصول را بپذیرد، که به طور کل، مشکل حل است. یا اگر کسی واجب مشروط شیخ انصاری را بپذیرد باز هم مشکل حل است. زیرا می‌گوییم قبل از اذان صبح وجوب هست ولی واجب نیست. پس از این وجوب که الان فعلی است و وجود دارد می‌فهمیم مقدمه روزه که غسل است هم واجب است.

مگر این که کسی بگوید ما واجب معلق صاحب فصول را به خاطر اشکال نهاوندی قبول نداریم و واجب مشروط شیخ را هم قبول نداریم. حال دلیل غسل اینست که با عنایت به این که قبل از اذان صبح روزه واجب نیست و وجوبی ندارد ولکن گاهی شارع یک غرض دارد و غرض آن هم ملزمه است اما امر نکرده است. مثلا پدری مشغول غذا خوردن است و غذا در گلویش گیر می‌کند و جانش هم در معرض خطر نیست، آیا بر فرزند واجب است که آب بیاورد یا خیر؟ (جان در خطر نیست و امر به آوردن آب هم نکرده است) ما می‌دانیم یک غرض ملزمه و یک مصلحتی وجود دارد که آب بیاوریم. در اینجا با این که حکم نشده است اما تحصیل غرض واجب است. البته تحصیل غرض در فرضی واجب است که ملزمه باشد و مشروط به علم یا قدرت نباشد. الان می‌دانیم نماز را باید برای این بخوانیم که به خدا نزدیک شویم یا می‌دانیم مصلحت اینست که در نماز حضور قلب داشته باشیم (گرچه حضور قلب هم نداریم.) شارع هم امر به حضور قلب نکرده است ولکن ما احتمال می‌دهیم حضور قلب مشروط به قدرت یا علم باشیم. یعنی شارع وقتی آب را می‌خواهد که ما بفهمیم لقمه در گلوی او گیر کرده است. پس الان مصلحت آب آوردن وجود دارد اما ما جاهل هستیم. برخی موارد خود مصلحت مشروط به علم است. طبق این نظر غسل شب ماه رمضان، اگر علم به وجوب روزه نداشته باشیم یا علم به صبح شدن نداشته باشیم، غسل مصلحت ندارد و وقتی اذان صبح شد دیگر دیر شده است و آن روز، روزه واجب نیست.

مگر این که کسی بگوید مرحوم حکیم در کتاب مستمسک در بحث این که هر کسی یا باید مجتهد باشد یا مقلد باشد یا محتاط، فرموده است این که شخص باید یکی از این سه مورد باشد، فطری است. زیرا فطرت می‌گوید دفع ضرر محتمل واجب است. دفع ضرر محتمل هم به این است که باید دید تکلیف چیست و نسبت به تکلیف شخص یا مجتهد است و یا مقلد و یا محتاط. اگر کسی این نظر را بپذیرد معنایش اینست که عقل می‌گوید دفع ضرر محتمل واجب است و غسل را باید از باب دفع ضرر محتمل انجام دهد.

حال سوال پیش می‌آید که اگر عقل بگوید دفع ضرر محتمل واجب است آیا شرع هم چنین دستوری می‌دهد؟ آقای خوئی می‌فرماید اگر شرع بگوید لغو است زیرا وقتی عقل می‌گوید دیگر نیازی به گفتن شرع نیست. زیرا اگر شخص بخواهد انجام دد با دستور عقل انجام می‌دهد.

جواب فرمایش آیت الله خوئی اینست که بسیاری از مردم اگر بدانند مطلبی را عقل گفته ولی شرع نگفته است آن را انجام نمی‌دهند مانند مسواک. وقتی عقل بگوید اگر شرع هم بگوید لغو نیست زیرا برخی به عقل عمل نمی‌کنند اما به شرع عمل می‌کنند.