درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: تفاوت واجب معلق و واجب مشروط

مقـدمـه: کلام در باب واجب معلق بود و بیان نمودیم شیخ انصاری واجب معلق را نپذیرفته است ولی در واقع واجب معلق را قبول دارد ولی اسمش را قبول ندارد. یعنی دعوای شیخ و صاحب فصول فقط روی اسم است.

شروع بحث: اما شاید بگوییم دعوا فقط روی اسم نیست و بین شیخ و صاحب فصول اختلاف است. گاهی کسی می‌گوید واجب به مطلق و مشروط تقسیم می‌شود و بعد هم می‌گوید واجب به معلق و منجز تقسیم می‌شود. در اینجا یعنی تقسیم دوم در برابر تقسیم اول است. اما صاحب فصول می‌خواهد بفرماید ما سه چیز داریم. گاهی وجوب مطلق است (نه واجب) و گاهی مشروط است. وجوب مطلق هم دو گونه است گاهی منجز و گاهی معلق است. طبق این دسته بندی بحث معلق و منجز، زیر مجموعه واجب مطلق است و زیر مجموعه‌اش نیست.

تعریف این سه مورد هم بدین صورت می‌شود که واجب مشروط جایی است که وجوب و واجب هر دو استقبالی هستند، یعنی الان نه وجوب هست و نه واجب، مانند نماز ظهر که الان تکلیفی نداریم و مکلفٌ به هم اینست که ظهر نماز بخوانیم.

تفاوت نظر شیخ و صاحب فصول در شرط مقدور و غیر مقدور: شاید یک تفاوت دیگری که بین فرمایش شیخ و صاحب فصول بتوانیم بیان نماییم این که بگوییم شرط یا قید در کلام شیخ انصاری فرقی ندار که مقدور مکلف باشد یا خیر. یعنی وقتی شیخ می‌فرماید شرط به ماده می‌خورد فرقی ندارد مقدور یا غیرمقدور باشد. اما صاحب فصول وقتی روی واجب مشروط یا معلق بحث می‌کند، به نظر او در واجب مشروط، شرط مقدور است مانند وضو و در واجب معلق، شرط غیر مقدور است مانند وقت.

ثمره تفاوت واجب مشروط و واجب معلق: ثمره بحث در این ظاهر می‌شود که مقدماتی که قبل از ذی المقدمه باید انجام شود، وجوبشان چگونه ثابت می‌شود؟ طبق نظر صاحب فصول در اینجا وجوب حالی است و واجب معلق بر وقت است پس باید مناسک را بیاموزم چون وجوب الان وجود دارد.

استدلال مرحوم نهاوندی در عدم واجب معلق: مرحوم آخوند در کفایه مطلبی را از مرحوم نهاوندی نقل نموده است، ایشان فرموده است واجب معلق اصلا تصور درستی ندارد و بحث را روی اراده تکوینی و تشریعی برده است. نهاوندی معتقد است ما یک اراده تشریعی داریم مانند این که اراده می‌کنیم طرف مقابل بنشیند یا بایستد و یک اراده تکوینی داریم مثل این که انسان اراده می‌کند دست خود را تکان دهد. در بحث اراده تکوینی، اراد از مراد منفک نیست. اگر انسان علم پیدا کند و شوق پیدا کند و اراده نماید اراده همان حرکت عضله است پس در اراده تکوینی، اراده همان و مراد نیز همان. در اراده تشریعی اراده با مراد منفک نیست، نتیجه این که وقتی خداوند اراده به چیزی می‌کند و دستور می‌دهد این اراده خداوند با آن وجوب همزمان است. وقتی خداوند چیزی را ایجاب می‌کند یا وجوب یکی است. پس واجب معلق باطل است. همان گونه که در تکوین اراده و مراد از هم جدا نیستند در تشریع هم اراده و مراد جدا نیستند و امکان ندارد الان خداوند اراده کند و ایجاب نماید ولی وجوب بعد بیاید.