درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع:معنای قصد قربت در عبادات

مقـدمـه:کلام در باب توصلی و تعبدی بود و بیان نمودیم عبادت دو معنا دارد. یکی عبادت به معنای پرستش که به آن توحید در الوهیت هم گفته می‌شود. یکی هم عبادت به معنای اطاعت است، این که به کسی عبد یا مملوک کفته می‌شود، مراد کسی است که از مولای خود اطاعت می‌کند (نه این که به مولای خود سجده می‌کند.) یا مثلا وقتی به کسی "عبدالحسن" یا "عبدالمهدی" گفته می‌شود، عبد به معنای دوم مد نظر است. طبعاً در معنای اول، قصد لازم است، بر عکس معنای دوم که قصد لازم ندارد.

امام خمینی در کتاب مناهج، وقتی می‌خواهد عبادت را معنا کند، می‌فرماید هر چیز که واجب و مستحیب است عبادت است و ثواب دارد؛ ثواب نیز همیشه مشروط به اراده است.

پاسخ این فرمایش اینست که تقریباً اجماعی است که نکاح مستحب است، اما همان‌جا که گفته می‌شود نکاح مستحب است، گفته می‌شود ثواب بردن مشروط به قصد است. یعنی صرف انجام مستحب، دلیل بر ثواب بردن نیست. می‌توان مستحبی را انجام داد که ثوا ب نداشته باشد، وقتی مستحب ثواب دارد که قصد هم داشته باشد. بنابراین بین واجب و ثواب یا مستحب و ثواب، تلازمی وجود ندارد.

برای اولین بار شیخ انصاری فرمودند که قصد قربت با اجزاء عبادات فرق دارد و بعد از شیخ انصاری، شاگردان ایشان مسلم گرفتند که شارع نمی‌تواند بگوید نماز با قصد قربت بخوانید. در بیان این که چرا نمی‌تواند، اختلاف نظر بین فقها وجود دارد اما در اصل این که شارع نمی‌تواند چنین دستوری بدهد، اتفاق نظر دارند.

این نیز مسلم است که از زمان شیخ انصاری، همیشه قصد قربت را به "قصد امتثال امر" معنا می‌نمایند، یعنی قصد انجام فرمان خداوند. اما اگر کسی بگوید قصد قربت یعنی انجام این کار، مصلحت دارد یا کسی بگوید قصد قربت یعنی انتساب این عمل برای خداوند (یعنی این کار را برای خداوند انجام می‌دهم)، در این صورت دیگر مطالبی که می‌خواهیم مطرح نماییم، پیش نمی‌آید.

شیخ فرموده، شارع نمی‌تواند بگوید عبادت را به قصد امتثال امر انجام دهید. در ذهن شیخ انصاری این بوده که ما یک تقسیمات قبل الحکم (انقسامات اولیه) و یک تقسیمات بعد الحکم (انقسامات ثانویه) داریم. شیخ در ذهنش این بوده است که موضوع حکم، بر حکم مقدم است. ابتدا باید موضوع حکم تصور شود، سپس بگوییم این نماز واجب یا مستحب است. این موضوع را شارع بایستی ابتدا تصور کند، بعد بگوید واجب یا حرام است. مثلا شارع در نظر بگیرد نماز با رکوع است یا بی رکوع است، بعد امر کند. به این موارد انقسامات اولیه گفته می‌شود.

اما در مورد قصد قربت (یعنی قصد انجام فرمان خداوند)، ابتدا باید یک فرمان و امری باشد، تا بعد قصد کنیم یا قصد نکنیم. به این انقسامات ثانویه گفته می‌شود، و انقسامات ثانویه، بعد از حکم است. فلذا شارع نمی‌تواند بگوید نماز را با قصد قربت بخوانید، شارع تنها موارد قبل از حکم را می‌تواند بگوید. اما مواقعی که می‌خواهد در مورد موضوع فکر کند، دیگر امری وجود ندارد که بگوید قصد امر کنید یا نکنید.

بعدها شاگردان شیخ انصاری مانند مرحوم رشتی و مرحوم شیرازی یا مرحوم آخوند و ... کلام شیخ را توضیح دادند و بیان نمودند ما دو گونه اشکال داریم، برخی اشکالات مربوط به امر و جعل یا حکم است و برخی اشکالات مربوط به امتثال و اطاعت است. یعنی یک اشکالاتی مربوط به شارع است و یک اشکالاتی از ناحیه‌ی مکلفین است. اشکالات از ناحیه‌ی شارع یعنی این که خداوند در مقام جعل حکم، با اشکالاتی مواجه است، من جمله این که اگر خداوند بخواهد قصد قربت را بگوید، دور پیش می‌آید، یا قصد قربت را اگر شارع بخواهد بگوید، تناقض لازم می‌آید. این اشکالات در مورد اصل حکم است. مثلا موضوع متوقف بر محمول است و محمول متوقف بر موضوع است، این دور است. شارع بایستی ابتدا موضوع را تصور کند، بعد حکم کند (موضوع مقدم بر حکم است و حکم محمول و موخر است) قصد قربت باید، اول حکم تصور شود و بعد موضوع. به همین جهت دور و تناقض پیش می‌آید. این موارد اشکال در مقام جعل حکم است.