درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: صحیح و اعم

بحث درباره‌ی ادله‌ی قائلین به قول صحیحی و یا اعمی بود. در کفایه دو دلیل به عنوان اختصاصی برای قول صحیح ذکر کرده است. دلیل اول این که یک روایاتی داریم که آثاری را بر این ماهیات اثبات کرده است، مثلا روایاتی فرموده است "الصلاه معراج المومن"، یا "الصلاه عمود الدین"، یا "الصوم جُنَه من النار" آیا کلمه‌ی صوم و یا صلاه در این روایات در معنای صحیح است، یا معنای اعم از صحیح و فاسد؟ کفایه فرموده است این کلمات در صحیح وضع شده است، زیرا وقتی میفرماید نماز عمود دین است، مراد نماز صحیح است، یا این که روزه‌ی صحیح سپری در مقابل آتش است. این هم معلوم است که این روایات مجاز نیست، و این گونه نیست که قرینه‌ای داشته باشد که حذف شده باشد، یعنی این گونه نبوده است که "الصلاه الصحیحه عمود الدین"، بلکه در خود صلاه، صحیح بودن نهفته است. بنابراین صلاه و صوم و امثالهما بر صحیح وضع شده است.

اشکالی بر این استدلال کفایه شده است و آن هم این که اصالت الحقیقه در جایی استعمال می‌شود که شک در مراد داشته باشیم. مانند این که اگر اسد را در جایی دیدیم، و ندانستیم در حیوان مفترس استعمال شده یا رجل شجاع، در این جا باید قائل شویم اسد در حیوان مفترس استعمال شده است. حال اگر جایی مراد معلوم است، اما وجه مراد معلوم نیست. یعنی می‌دانیم در این جا اسد یعنی حیوان مفترس، اما نمی‌دانیم حیوان مفترس معنای حقیقی اسد است، یا رجل شجاع معنای حقیقی است و کلمه‌ی اسد حقیقتا کدام معنا و مجازاً کدام معنا را می‌رساند. در اینجا اصالت الحقیقت جاری نمی‌شود زیرا مراد معلوم است. در مانحن فیه نیز همین گونه است زیرا می‌دانیم الصلاه عمود الدین، منظور صلاه صحیح است، اما نمی‌دانیم کلمه‌ی صلاه حقیقتا در این معنا استعمال شده است، یا به صورت مجازی استعمال شده است؟ در این چنین مواردی اصاله الحقیقه جاری نیست.

پاسخ اشکال اول این است که ابوعلی سینا در کتاب شفا فرموده است اگر این نماز را یک انسان کافر بخواند، به علت عدم تمشی قصد قربت، قطعاً نمازش باطل است، اما همین نماز کافر باز هم نهی از فحشا و منکر می‌کند. معنای این کلام این است که این که گفته می‌شود نماز ناهی از فحشا و منکر است، یا این که نماز معراج مومن است، این تشکیکی است. شخص شیعه نماز بخواند یک درجه از نهی فحشا و منکر دارد، اهل سنت بخواند یک درجه از نهی فحشا و منکر دارد. کافر و بی دین هم بخواند به خاطر ذکر خدا، یک درجه‌ای از فحشا و منکر را دارد. پس این که آخوند فرمود این آثار برای نماز صحیح است، این درست نیست، بلکه باید گفت بالاترین درجه‌اش برای نماز صحیح است، اما در نمازهای باطل هم درجه‌ای از نهی فحشا و منکر وجود دارد.

اشکال دومی هم که به کفایه گرفته شده است این است که میرزای قمی فرموده است که وقتی ما شک داریم کلمه‌ی صلاه حقیقتا در صلاه صحیح به کار رفته است یا مجازاً در صلاه صحیح به کار رفته است، در فرض چنین شکی باید بگوییم غالبا کلمات در معنای حقیقی به کار می‌روند و "الظن یُلحق الشئ بالاعم الاغلب".

پاسخ اشکال دوم نیز این است که این اشکال هم وارد نیست، زیرا این اشکال متوقف بر "الظن یُلحق الشئ" است و این ظن حجت نیست.

آخوند در ادامه‌ی دلیل اول فرموده است، بلکه روایاتی داریم که آثار و خواصی را نفی کرده است. یا مثلا روایت فرموده است اگر فلان جزء یا فلان شرط نبود، این عبادت نیست (مانند "لا صلاه الا بفاتحه الکتاب"، یا "لا صلاه الا بطهور") معنی این گونه روایات این است که نماز بر صحیح وضع شده و نمازی که فاتحه یا طهور را ندارد اصلا نماز نیست.

این استدلال متوقف بر این است که در وهله‌ی اول قائل شویم "لای" موجود در این روایات لای نفی جنس است و می‌خواهد نفی حقیقت کند. و بعد هم بگوییم لای نفی جنس از باب مجاز نیست، بلکه نفی جنس حقیقی است (لای مشبهه به لیس نیست) و در مقام نفی صحت نیست، بلکه می‌خواهد بگوید اصلا نماز نیست. فلذا کلمه‌ی صلاه در این روایات بر صلاه صحیح وضع شده است.

جواب این فرمایش مرحوم آخوند این است که این گونه روایات که آخوند به آن‌ها تمسک نموده است، به گونه‌ی دیگری نیز روایت شده است مانند: "لا تجزئ الصلاه الا بفاتحه" و یا "لا تجزئ الصلاه الا بطهور" و این مبین این است که این روایات در مقام بیان صلاه مجزی است، بنابراین باید بین نماز صحیح و نماز مقبول تفاوت قائل شد.

مطلب بعد هم این که برخی گفته‌اند بهترین دلیل برای صحیحی این است که هر کس چیزی را اختراع می‌کند و اسمی روی آن می‌گذارد، اسم را روی چیزی می‌گذارد که اثر داشته باشد. شارع نیز ماهیت صلاه را اختراع کرده و اسم صلاه را روی آن گذاشته است و نماز فاسد نیز منشأ اثر نیست، فلذا نماز فاسد نماز است.

پاسخ این دلیل نیز این است که بحث ما در الفاظ است، و در اختراعات نیست، بله اختراع باید اثر داشته باشد، اما الفاظ هم در مورد صحیح کاربرد دارد و هم در مورد فاسد کاربرد دارد.