درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: صحیح و اعم

یکی دیگر از مباحث مقدماتی اصول که در کفایه مطرح شده است، بحث صحیح و اعم است. و ظاهرا اولین شخصی که این را مطرح نموده، مرحوم وحید بهبهانی است. اهل سنت در کتب کلامی خود، زودتر این مطلب را مطرح نموده‌اند. در کفایه مرحوم آخوند فرموده است چند مقدمه را ذکر فرموده است؛

مقدمه‌ی اول

مقدمه‌ی اول این است که آیا بحث صحیح و اعم متوقف بر حقیقت شرعیه هست یا خیر؟

اگر کسی حقیقت شرعیه را قبول داشته باشد، می‌تواند بحث کند الفاظ عبادات و الفاظ معاملات آیا بر صحیح وضع شده‌اند یا بر اعم از صحیح و فاسد وضع شده‌اند. مانند این که شارع کلمه‌ی صلاه را بر صحیح وضع کرده است یا بر اعم از صحیح و فاسد وضع کرده است.

اگر کسی حقیقت شرعیه را قبول نداشته باشد، نمی‌تواند در مورد صحیح و اعم بحث کند، زیرا از نظر ایشان اصلا وضعی نداریم که بگوییم بر صحیح است یا بر اعم است. لیکن از نظر واقعیت خارجی این افراد بحث صحیح و اعم را مطرح نموده‌اند، علت هم ممکن است این باشد با این که این مباحث را قبول نداشته‌اند، می‌خواسته‌اند بر مبنای دیگران بحث نمایند. شاید هم کسی بگوید طبق حقیقت متشرعه بحث می‌کنند آیا در زمان تابعین و تابعینِ تابعین، این کلمات در معنای صحیح شرعی استعمال شده است (استعمال در مقابل وضع مد نظر است.)، یا در معنای اعم از صحیح و فاسد به کار رفته است؛ یا اینکه شخصی مدعی شود این الفاظ یک معنای لغوی دارد (مانند صلاه که لغتاً به معنای دعا است.) و معنای شرعی، معنای مجازی است. حال بحث در این است که معنای مجازی قرینه می‌خواهد و باید این در نظر گرفته شود که علاقه‌ی مجاز بین معنای لغوی و معنای صحیح شرعی است، یا علاقه‌ی مجاز بین معنای لغوی و اعم از صحیح و فاسد شرعی است؟ یعنی مثلا اقیموا الصلاه به معنای همین صلاه (به صورت مجازی) است، حال که مجاز است، قرینه می‌خواهد و رابطه‌ی بین معنای مجازی و حقیقی می‌خواهد. معنای حقیقی هم که دعا است واضح است. حال آیا شارع مقدس و متشرعه علاقه‌ی مجاز را بین معنای لغوی و صحیح شرعی لحاظ نموده‌اند یا اعم از صحیح و فاسد شرعی لحاظ نموده‌اند؟

نظریه‌ باقلانی

باقلانی متکلم معروف در این باره آورده است: الفاظ عبادات، در همان معنای لغوی خود به کار رفته‌اند، حتی به صورت مجازی نیز در معنای خود به کار نرفته‌اند (مانند این که قرآن هر وقت میفرماید اقیموا الصلاه، یعنی دعا بخوانید.) اما شارع حال که الفاظ را در معنای لغوی به کار می‌برد، یک قیودی یا یک شرایطی به این معنای لغوی اضافه کرده است. (مانند این که شارع می‌فرماید: اقیموا همان دعا را با رکوع و سجود و با این قید و شرط) بعباره اخری به نحو تعدد دال و مدلول. یعنی این که اقیموا الصلاه هم بر دعا دلالت می‌کند، و هم بر شرایط و اجزایی که شرط معین کرده دلالت می‌کند.

اگر کسی نظر باقلانی را بپذیرد، می‌تواند بگوید این الفاظی که در شرع به کار رفته‌اند آیا معنای لغوی و صحیح از قیود و شرایط و اجزاء اراده شده است، یا این که معنای لغوی و اعم از صحیح و فاسد اجزا و شرایط اراده شده است. طبق این نظر می‌توان گفت بحث صحیح و اعم بر همه‌ی مبانی قابل تصویر هست.