< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد احمد عابدی

96/10/10

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: استعمال لفظ در معنای مجاز

 

مقدمه

گفته شد که مرحوم آخوند در کفایه فرموده است دلالت تصوریه تابع اراده و قصد نیست، و دلالت تصدیقیه تابع اراده است و مراد ابن سینا و خواجه نصیر نیز همین بوده است، ولیکن میتوان مدعی شد فهم آخوند از کلام بوعلی و خواجه نصیر نادرست است و مراد بوعلی و خواجه، آن مطلبی که آخوند فرموده، نیست. با دو مثال تلاش میکنیم که مقصود ابن سینا را تبیین نماییم؛

مثال اول: یکی از بحثها این بود که لفظ به مفرد و مرکب تقسیم می شود، مفرد آن بود که جزء لفظ بر جزء معنا دلالت نمیکرد، مانند این که در لفظ زید، حرف ز بر دست زید یا بر اندام دیگری از آقای زید دلالت نمیکند، فلذا زید، مفرد است. اما وقتی گفتیم حیوان ناطق، حیوانیت بر حیوان و ناطقیت بر نطق دلالت میکند، فلذا حیوان ناطق، مرکب است. حال اگر اسم شخصی را "عبدالله" وضع کردند، آیا عبد بر عبودیت و الله بر خدای متعال، دلالت میکند یا خیر؟ اگر دلالت بکند، عبدالله مرکب است و اگر دلالت نکند عبدالله مفرد است. در حالی که من میدانم در عبدالله، عبد دلالت بر عبودیت میکند، در عین حال هم اسم شخص است و مفرد محسوب میشود.

مثال دوم: گفته شده که دلالت بر سه قسم مطابقه، تضمن و التزام است؛

دلالت لفظ بر کل معنا، مطابقه است، مانند کلمهی انسان اگر دلالت بر حیوان ناطق نماید.

دلالت لفظ بر جز معنا، تضمن است، مانند کلمهی انسان اگر دلالت بر نطق نماید.

دلالت لفظ بر خارج معنا، التزام است، مانند کلمهی انسان اگر دلالت بر ضاحک نماید.

حال اگر کلمهی انسان، مشترک لفظی بین هر سه نوع دلالت باشد، مثلاً فرض کنیم انسان در لغت در هر سه معنای حیوان ناطق، ناطق و ضاحک آمده باشد. اگر ما انسان استعمال نمودیم و مرادمان ضاحک و یا ناطق باشد، این دلالت مطابقی است؟ یا دلالت تضمنی و یا التزامی است؟

ابن سینا در مقام بیان همین مطلب است و مطلقا کاری به تصور و تصدیق ندارد، ایشان میفرماید دلالت تابع اراده و تابع قصد است و مقصودش این است که کلمهای که سه معنای مطابقی دارد، مطابقهی دوم و سوم، اگر خودشان اراده شده باشند، مطابقه هستند، ولی اگر معنای اول اراده شده باشد، و دومی را به مخاطب فهماندیم، این تضمن خواهد بود. این که گفته میشود دلالت تابع قصد است یعنی این که اگر شخصی با قصد مشخصی کلمهی انسان را بگوید و ضاحک را قصد نموده باشد، قصد این بود که این مشترک است و معنای حقیقی است، این مطابقه می شود، اما اگر قصد این باشد که با توجه به معنای کلمه که حیوان ناطق است، معنای ضاحک به مخاطب القا شود، این دلالت التزامی خواهد بود.

ابن سینا در کتاب اشارات فرموده است: "إعلم أنّ اللفظ یکون مفرداً و قد یکون مرکباً، و لفظ المفرد هو الذی لایراد بالجزء منه دلالتٌ اصلاً حینه و جزئه، مثل تسمیتک انساناً بعبدالله ....... فَإنَّ الجزء من امثال هذین یُراد به الدلاله، إلّا أنَّ أحد الجزئین اداتٌ لا یَتِمُّ مفهومها إلّا بقرینهٍ"[1]

 


[1] . اشارات، ص34.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo