درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: وجوب تعیینی نماز جمعه و نقد آن

مقـدمـه: مرحوم آیت الله مرتضی حائری در کتاب صلاه جمعه بحثی دارد که نماز جمعه در زمان غیبت چه حکمی دارد و ایشان قائل شده هم اقامه و هم حضور، واجب تعیینی است. آیت الله حائری می‌فرماید معنای آیه فاسعوا الی ذکر الله اینست که اقامه نماز جمعه واجب است.

کیفیت استدلال آیت الله حائری در وجوب اقامه: ایشان می‌فرماید اذا نودی یعنی اذان، و فرموده است اذا نودی موضوعیت ندارد، بلکه طریقیت دارد. اذا نودی یعنی هر وقت اذان نماز را گفتند. اگر کلمه اذا نودی موضوعیت داشته باشد یعنی اگر گفتند بیایید باید بروید و در غیر این صورت نیازی نیست بروید. مرحوم حائری معتقد بود این آیه طریقیت دارد زیرا عرف از این عبارت موضوعیت را نمی‌فهمد. یک شاهد هم این که وقتی در فاصله دو فرسخی است و باید برود به نماز جمعه باید قبل از اذا نودی به سمت نماز جمعه حرکت کند.

کلمه ذکر الله هم به معنای نماز جمعه است و به معنای پیامبر اکرم ص نیست. اگر در روایات ذکر به پیامبر اکرم ص تطبیق داده شده است، مراد این نیست که معنای این کلمه، پیامبر اکرم ص است، بلکه این فقط یک معنای یکی را بر یک مصداق تطبیق داده است. این آیه می‌فرماید به سوی ذکر خدا بشتابید که یک مصداق آن پیامبر اکرم و یک مصداق آن نماز و یک مصداق آن ... است.

اما این که ایه دلالت دارد بر این که نماز جمعه در عصر غیبت واجب است، توضیحش اینست که قرآن مخصوص به خطاب مشافهه نیست. این نظر میرزای قمی بود که می‌فرمود خطابات قرآن، خطاب مشافهه است و مخصوص کسانی است که در زمان پیامبر اکرم ص و در مسجد ایشان بوده‌اند. بنابراین آیه شامل همه چه در زمان حضور و چه در زمان غیبت می‌شود.

از طرف دیگر خطابات شرعی برای صحیح وضع نشده است. بلکه این خطابات برای اعم از صحیح و فاسد است. این آیه می‌بشتابید به سوی نماز. ما شک داریم مراد نماز صحیح است یا اعم از صحیح و فاسد مد نظر باشد. نماز صحیح نماز جمعه در زمان حضور است به شرط این که امام جماعت هم معصوم باشد، یقینا این نماز صحیح است. در این آیه امر به نماز شده است و ما نمی دانیم این نماز صحیح است یا نه، اما این هم نماز است. پس در غیبت باید نماز جمعه را با عنایت به این آیه، اقامه نمود.

نقد فرمایش آیت الله حائری: به نظر ما فرمایش ایشان قابل خدشه است. این که ایشان فرموده است اذا نودی موضوعیت ندارد و بلکه طریقیت دارد، می‌گوییم اصل در هر لفظی موضوعیت است. طریقیت عنایت و دلیل می‌خواهد. اگر ما باشیم و هر کلمه‌ای، باید بگوییم همان کلمه ملاک است.

این که ایشان فرمود اگر در یک روایت یک کلمه در یک معنا به کار رفت الزاما آن معنا برای کلمه نیست بلکه مصداقی برای آن معنا است و مصادیق دیگر هم دارد. می‌گوییم در مباحث تفسیری ائمه ع معنای کلمات را ذکر نمی‌کنند، بلکه مصداق معنا را بیان می‌نمایند. ائمه وقتی می‌خواهند قرآن را تفسیر کنند آن را تاویل می‌کنند. تاویل بین مصداق است و ائمه اظهر مصادیق و مصادیق خفی را بیان می‌نمایند و مصادیق متوسط را بیان نمی‌کنند. یعنی ائمه مفهوم کلمات را نمی‌گویند. وقتی قرآن می‌فرماید فاسعوا الی ذکر الله، ما مصادیق را کار نداریم و باید سراغ معنا برویم. ذکر خداوند یاد خدا است، نماز جمعه یاد خداوند است، نماز یاد خدا است، نماز ظهر یاد خدا است و خطبه هم یاد خداوند است. پس آیه دلیل نمی‌شود که بگوییم به سوی نماز جمعه بشتابید.