درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: جواز مالکیت محدود

مقـدمـه: ظاهر قضیه این است که در زمان خیار، من علیه الخیار می‌تواند تصرف کند. علت طولانی شدن بحث هم مخالفت مشهور است و این که نگرانیم نکند دلیلی باشد که به ما نرسیده است. یعنی چطور است که مشهور می‌گویند تصرفات در زمان خیار جایز نیست.

اگر بگوییم مقصود مشهور اینست که تصرفاتی که ضمان ندارند جایز نیست، اما اگر تصرفی کند که ضمان دارد جایز است. یعنی تصرفی که ضمان داشته باشد و بدل و مثل و قیمت را بخواهد بدهد جایز است، این بعید است که مراد مشهور این باشد. به هر حال خیلی روشن نیست که چرا مشهور به این نتیجه رسیده‌اند و باید در مسئله احتیاط نمود.

یک مطلب جزئی: اگر کسی در زمان خیار مبیع را فروخت و یا بعبارتی عقد دوم مترتب بر عقد اول شد. حال اگر کسی بگوید در صورت فسخ عقد اول، عقد دوم هم فسخ می‌شود؛ در این صورت بحث پیش می‌آید که عقد دوم به مجرد فسخ عقد اول، فسخ می‌شود یا عقد دوم از ابتدا باطل بوده است؟

پاسخ اینست که اگر کسی بگوید مشتری دوم مال را از بایع اول می‌گیرد، در این صورت عقد دوم از اول باطل بوده است. اما اگر بگوییم مشتری دوم، مال را از مشتری اول می‌گیرد، در این صورت عقد از زمان فسخ عقد اول، منفسخ می‌شود.

مالکیت محدود: اگر کسی چیزی را خرید و به محض خریدن برا ی مدت پانصد سال اجاره داد. بعد از اجاره هم مالک اول، عقد را فسخ نمود. معروف اینست که باید مال را بعد از 500 سال به مالک اول برگرداند. بحث در اینست که اگر مشتری در زمان خیار، منافع مبیع را استیفا نمود، بایع وقتی فسخ می‌کند، مبیع بی منفعت به او بر می‌گردد. قبل از این که بگوییم چنین فتوایی صحیح است یا خیر، مطلبی در باب ملکیت محدود مطرح می‌نماییم. اگر کسی در تصرف در زمان خیار بگوید هر معامله‌ای بشود در آن خیار باشد، معنای خیار، محدودیت مالکیت است، یعنی ملک وقتی است است که طرف مقابل فسخ نکرده باشد.

ما تصور می‌کنیم که باید گفته شود ملکیت یک امر عقلایی است و باید تابع عرف باشیم. مگر در مواردی که شرع ردع نموده باشد. از ابتدای اسلام تا همین دو دهه‌ی قبل، ملکیت در ذهن مسلمانان بدین صورت بوده که نامحدود است. اما اخیراً این در ذهن مردم ایجاد شده است که ملکیت می‌تواند موقت باشد. این هم عقلایی است. مثلا گفته می‌شود چرا کسی باید دوازده ماه ویلا داشته باشد، اگر مالکیت ماهانه داشته باشد کافی است. در ادله‌ی شرعی هم دلیلی نداریم که شرع ملکیت موقت را رد کرده باشد. اگر هم کسی بگوید چنین چیزی معهود نیست، می‌گوییم قبلاً موضوع نداشت اما الان موضوع داریم و باید بپذیریم.

با عنایت به این مطلب می‌گوییم ما در زمان خیار ملکیت محدود داریم، یعنی انسان مالک می‌شود اما مالکیتش محدود است. حال که شخص مالک است می‌تواند هر جور خواست از منافع در این مالکیت محدود استیفا کند، ولو این که 500 ساله اجاره بدهد.