درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: تبعیت حق خیار از ارث مال

مقـدمـه: کلام در این باب بود که خیار ارث برده می‌شود یا خیر؟ بیان شد آیه‌ی شریفه‌ای که ماترک را بیان نموده به ارث می‌رسد اطلاق دارد و شامل مال و غیرمال می‌شود. اما این بحث پیش می‌آید که اگر خیار ارث است، آیا ارث خیار، تابع ارث مال هست یا خیر؟ یعنی اگر کسی از مال ارث نمی‌برد، از خیار ارث می‌برد یا خیر؟

نظر شیخ انصاری در مکاسب: شیخ انصاری در مکاسب معتقد است در این بحث سه صورت وجود دارد:

    • صورت اول: گاهی شخصی ارث نمی‌برد چون قاتل یا کافر است. قاتل و کافر محروم از ارث هستند. به همان دلیلی که از مال محروم هستند، از حق خیار نیز محروم هستند.

    • صورت دوم: اگر کسی از دنیا رفت و دین مستغرق داشت، ورثه از مال ارث نمی‌برند اما از حق الخیار ارث می‌برند.

    • صورت سوم: زوجه از زمین ارث نمی‌برد اما از حق الخیار ارث می‌برد یا خیر؟ یا غیر فرزند ذکور بزرگ، نسبت به حبوه صاحب ارث نیستند، اما آیا از حق الخیار آن ارث می‌برند؟

شیخ در قتل و کفر فرموده است قطعا ارث نیست، در دین مستغرق فرموده است قطعا ارث وجود دارد، اما شیخ در مورد زوجه، با تردید نظر داده است که در ذیل بیان می‌شود؛ در صورت سوم، چهار قول مختلف وجود دارد:

    • قول اول: زوجه مطلقا ارث خیار (از زمین) می‌برد.

    • قول دوم: زوجه مطلقا ارث خیار (از زمین) نمی‌برد.

    • قول سوم: بین "مَنْتُقِلَ عن المیت"[1] و " مَنْتُقِلَ الی المیت"[2] فرق بگذاریم. در "مَنْتُقِلَ عنه" ارث می‌برد و در "مَنْتُقِلَ الیه" ارث نمی‌برد.

    • قول چهارم: بر عکس قول سوم است و زوجه در "مَنْتُقِلَ عنه" ارث نمی‌برد و در "مَنْتُقِلَ الیه" ارث می‌برد.

اگر ما باشیم و ادله، باید بگوییم آیه‌ی 7 سوره‌ی نساء که می‌فرمود: ﴿"لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا"﴾؛ اطلاق این آیه می‌گیرد موقعی را که زن از زمین ارث نمی‌برد ولی از خیار ارث می‌برد؛ زیرا دلیل ما بر این که اصل خیار قابل ارث است، همین آیه و اطلاق آن بود. تنها اگر کسی مانند آیت الله خوئی بخواهد بگوید زن ارث نمی‌برد، او باید دلیل بیاورد. بعباره اخری ارث بردن زن مطابق قاعده است و ارث نبردن نیاز به دلیل دارد.

ادله‌ی مانعین ارث زوجه از خیار: از عبارات مرحوم شیخ و آیت الله خوئی دو دلیل استفاده می‌شود که زن از خیار ارث نیرد. اگر بتوانیم این دو دلیل را جواب بدهیم، نتیجه این می‌شود که زن ارث می‌برد.

    • اولین دلیل اینست که خیار یعنی حق فسخ، و معنای فسخ اینست که انسان سلطنت بر مال داشته باشد. کسی سلطنت بر این چیزی که به او منتقل شده است داشته باشد که آن را رد کند و آن چه را که از دست داده است برگرداند، بعباره اخری خیار فرع بر اینست که سلطنت بر منتقل الیه داشته باشد که آن را رد نموده و عوض آن را پس بگیرد، در حالی که زوجه سلطنت بر زمین ندارد. وقتی سلطنت بر عین نداشت، در نتیجه سلطنتی بر مال هم نخواهد داشت.

    • دومین دلیل هم اینست که خیار ادخال عوضین و اخراج عوضین اسن. یعنی آن چیزی که از ملک ما خارج شده است را بتوانیم در ملک خود داخل نماییم و بالعکس. در حالی که زوجه نه اختیار ادخال عوضین و نه اخراج عوضین را دارد. بنابراین خیار ندارد.

در حقیقت مانعین با تحلیل معنای خیار به این نتیجه رسیده‌اند که زوجه خیار ندارد.

پاسخ ادله‌ی مانعین: در ابتدای بحث خیارات، بیان نمودیم خیار به عین تعلق نمی‌گیرد، بلکه خیار به عقد تعلق می‌گیرد. معنای خیار این نیست که این مال را پس دهم و عوض آن را پس بگیرم، بلکه معنای خیار، انحلال عقد است. شاهد هم اینست که تلف عوضین (در برخی مواقع) سبب نمی‌شود خیار از بین برود، پس با خیار باید مثل یا قیمت بازگردانده شود. بنابراین زن اگر از مال ارث نبرد، این امکان برایش وجود دارد که از خیار ارث ببرد.

پاسخ دلیل دوم نیز اینست که این ادخال و اخراج، خود بیع نیست (خرید و فروش به معنای ادخال و اخراج نیست) برخی مواقع معامله صحیح است در حالی که چیزی داخل یا خارج نشد مانند بیع فضولی (زیرا جابجایی مال با رضایت مالک است، نه با صیغه‌ی عقد) بنابراین زوجه گرچه این زمین را نمی‌تواند در ملک خود داخل کند، اما از خیار ارث می‌برد.

ارث خیار در دین مستغرق: در مواردی هم که دین مستغرق بود، حالا که ورثه از مال ارث نمی‌برند (همان طوری که زوجه از زمین ارث نمی‌برد، اما از خیار ارث می‌برد) آیا از خیار ارث می‌برند یا خیر؟ در اینجا نظر صحیح اینست که میت دو تا ما ترک دارد، یکی ماترک عین و دیگری ما ترک حق، در ما ترک عین ورثه به سبب دین مستغرق ارث نمی‌برند. اما حق چون به طلبکار نمی‌رسد، دین شامل حق نمی‌شود فلذا ارث به ورثه می‌رسد.