< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد احمد عابدی

97/11/06

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: احکام شرط فاسد

 

مقـدمـه: یک بحث این بود که شرط صحیح در معامله چه حکمی دارد که بیان نمودیم واجب الوفا است، یا این که اگر وفا نشد، خیار تخلف شرط وجود دارد یا میتوان اجبار به وفای شرط نمود. شرط صحیح هشت شرط داشت و اگر یکی از این موارد وجود نداشت، شرط، فاسد خواهد شد. همان گونه که شرط صحیح احکامی دارد، شرط فاسد نیز احکامی دارد.

 

حکم اول: استحباب وفا به شرط فاسد؟ : اولین حکم شرط فاسد اینست که شرط فاسد وجوب وفا ندارد. ولی آیا وفا به شرط فاسد، استحباب دارد یا خیر؟

شیخ انصاری این را مسلم گرفته است که شرط فاسد، استحباب وفا دارد. البته این روشن است که مراد شیخ انصاری، شرط فعل است (دون شرط النتیجه و شرط الوصف) برخی حواشی مکاسب مانند سید یزدی و یا آیت الله نائینی فرمودهاند اولاً به صورت مطلق نمیشود گفت وفا به شرط فاسد مستحب است. زیرا معلوم نیست شرط فاسد مصداق وعده باشد.

وفا به وعده مستحب است، اما شرط فاسد معلوم نیست وعده باشد. بعباره اخری وعده نوعی خبر است، در حالی که شرط نوعی انشاء است، پس دلیلی که میگوید به وعده وفا کنید، شامل شرط نمیشود. سپس سید فرموده است اگر فرض کنیم شرط، یک نوع وعده باشد، ولی وقتی شارع میگوید شرطی، کالعدم است، بنابراین شرط فاسد اصلا وعده نیست و اصلا حرفی نزده زیرا شارع آن را کالعدم دانسته که وجود خارجی ندارد و وفا نیز معنایی ندارد.

 

نظر حضرت استاد عابدی: اما درست اینست که شرط فاسد کالعدم نیست. وقتی شارع میفرماید شرطی فاسد است، مرادش اینست که احکام شرط را ندارد، نه این که وجود ندارد. یکی از احکام شرط، وجوب وفا است، و وقتی شارع شرطی را فاسد میداند دیگر وجوب وفا ندارد. ولکن وقتی شرطی در ضمن یک عقد ذکر میشود و آن شرط هم فاسد است، گاهی بحث اینست که عقد معلق بر شرط است یا خیر، گاهی هم بحث در اینست که شرط معلق بر عقد است یا خیر. کدام بر کدام معلّق شده است. (البته اصل این بحث که اگر عقد معلق بر چیزی باشد باطل است را کاری نداریم، اما به هر حال وقتی کسی چیزی را میفروشد، آیا بیع را معلق به شرط نموده یا شرط را معلق بر بیع نموده است؟) بعباره اخری اگر عقدی باطل بود و در ضمن این عقد شرطی ذکر شده بود، وقتی عقد باطل است دیگر شرط وجود ندارد یا این که شرط وجود دارد؟ با انتفاء عقد (وقتی عقد فاسد است) دیگر شرط وجود ندارد یا این که وجود دارد؟

 

در ذهن سید یزدی یا مرحوم نائینی اینست که وقتی عقد باطل است، شرط هم وجود خارجی ندارد، اما شاید بگوییم در ذهن عرف، شرط در ضمن یک عقد باطل، باز هم شرط است، اما وجوب وفاء ندارد. بعباره اخری مردم شرط در ضمن عقد را مصداق وعده میدانند. و وقتی مصداق وعده باشد عمل به آن مستحب است. بنابراین فرمایش شیخ انصاری صحیح است که حتی اگر شرط فاسد بود، عمل به آن مستحب است.

 

حکم دوم: آیا شرط فاسد مفسد عقد هست یا خیر؟ : شیخ انصاری میفرماید آیا شرط فاسد مفسد عقد است یا خیر؟ اولاً بحث در جایی است که نص یا دلیل خاصی بر این نداشته باشیم که شرط فاسد مفسد عقد است یا خیر. اگر دلیل خاصی داشته باشیم، هر چه دلیل بگوید به آن عمل مینماییم، اما در اینجا با قطع نظر از روایات بحث مینماییم. همچنان که روشن است اگر شرطی فاسد و مخلّ به عقد بود، در این صورت در فرض فساد شرط، عقد هم باطل است، به عنوان مثال اگر شرط فاسدی باعث شد ثمن یا مثمن مجهول باشد.

بحث ما در جایی است که اگر شرط نبود، عقد صحیح است، حال اگر شرط باطل بود، مفسد عقد نیز هست یا خیر؟ شیخ فرموده است در این مطلب دو قول وجود دارد؛

     قول اول اینست که شیخ طوسی، اسکافی، ابن براج، ابن سعید و ... فرمودهاند شرط فاسد مفسد عقد است.

     قول دوم اینست که علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، محقق ثانی و ... فرمودهاند شرط فاسد، مفسد نیست.

 

در این بحث شیخ فرموده است شیخ طوسی قائل به مفسد بودن شرط فاسد است، در حالی که در مکاسب مکرر آمده است شیخ طوسی معتقد است شرط فاسد، مفسد نیست. احتمالا یا باید بگوییم شیخ انصاری دچار سهوالقلم شده است یا بگوییم شیخ انصاری به کتاب شیخ طوسی مراجعه نکرده بلکه فرموده محکی شیخ طوسی این است در حالی که در باقی موارد به کتاب شیخ طوسی مراجعه نموده است. به هر حال نظر درستِ شیخ طوسی این است که شرط فاسد مفسد نیست. و علامه حلی نیز به همین نظر قائل است.

 

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo