درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: ارش

کلمه‌ی ارش در روایات فراوان استعمال شده است، فلذا چون خود این لفظ در شرع به کار رفته است، لازم است بحث شود معنای ارش چیست. در کتب لغت برخی اصل ارش را هرش دانسته‌اند، برخی نیز ریشه‌ی ان را حجازی دانسته‌اند. در ادبیات فارسی ماندد کلیله و دمنه و تاریخ بیهقی، کلمه‌ی ارش در معنای دیه‌ی جراحت استعمال شده است.

شیخ انصاری فرموده است: "ارش در کتاب صحاح و کتاب مصباح المنیر در معنای دیه‌ی جراحات به کار رفته است، ولی در قاموس فیروزآبادی ارش به معنای دیه، آمده است. ظاهراً ارش در لغت به معنی فساد است، اما در دیه‌ی جراحات و مطلق دیه نیز معنی شده است." بنابراین کتاب‌های لغت معنایی برای ارش ذکر نکرده‌اند، و تنها موارد استعمال را ذکر نموده‌اند.

شیخ انصاری فرموده است: "فقها گفته‌اند ارش یعنی مالی که یُوخذُ بَدَلاً عن نقصٍ مضمون (مالی مه گرفته می‌شود به عنوان بدل و جایگزین یک نقصی که ضمانت دارد.)" گاهی نقص در مال است، گاهی نقص در جان است، گاهی نقص در عِرض است. پولی که در برابر این نقص گرفته می‌شود، ارش نامیده می‌شود. البته این مشروط به این است که شرع، مقداری مشخص نکرده باشد زیرا اگر شرع مقداری مشخص نماید، ان دیه نامیده می‌شود و اگر شرع چیزی مشخص نکرده باشد، آن ارش است و تفاوت دیه و ارش نیز همین است.

سپس شیخ به نقل از شهید اول نقل می‌نماید که ارش مشترک لفظی است و در چند معنا استعمال می‌شود، گاهی ارش منظور ارش در باب عیب است، گاهی مقصود از ارش نقص قیمت است، به قیمت چیزی هم که تلف شده باشد ارش گفته می‌شود. در باب غصب نیز اگر کسی ضامن چیزی بود، اکثرالامرین را باید بپردازد و اکثرالامرین را ارش می‌نامند و ....

اما به نظر ما این که شهید اول، ارش را مشترک لفظی دانسته و شیخ نیز آن را پذیرفته است، پاسخش این است که اگر موضوع له کلمه‌ای متعدد بود و قدر مشترک هم نداشته باشد، این مشترک لفظی است، مانند کلمه‌ی عین که بر چند معنا وضع شده و قدر مشترک نیز ندارد، این چنین کلمه‌ای مشترک لفظی است. اما در مانحن فیه، اولاً موضوع له مشخص نیست و احتمالا مواردی که ذکر شده است، مستعمل فیه کلمه است، ثانیا مواردی که ذکر شده، قدر مشترک دارد، فلذا این لفظ، مشترک نیست. بنابراین یا باید بپذیریم این کلمه مشترک معنوی است، یا حقیقت و مجاز است، یا توسعه‌ی در معنا است.

در باب حقیقت و مجاز، تطبیق بر بحث این گونه می‌شود که ارش یک معنای حقیقی و چند معنای مجازی دارد، طبق نظر جوهری در صحاح، معنای حقیقیِ ارش، فساد است و معنای مجازی آن دیه است. دیه نیز افراد و مصادیق مختلفی دارد مانند دیه در باب عبد، دیه در باب اموال، دیه در باب مقدرات شرعی و ....

اگر هم کسی بگوید ارش، مشترک معنوی است، قدر مشترک تمام این معانی، جبران نقصی است که ضمانت دارد. به این جبران نقص گفته می‌شود.

معنای اصطلاحی ارش این است که ضمانت نقص در هر مالی، به خود مال بستگی دارد. که خود مال چگونه ضمانت دارد، نقص مال نیز به همان صورت ضمانت دارد. ضامن شدن هم به چند صورت است، اتلاف، ید داشتن بر مال غیر و .... گاهی یک مالی امانت مالکی است، یعنی صاحب مال اجازه داده است، مانند امانت و یا ودیعه و ... گاهی انسان شرعاً اجازه‌ی تصرف و استیلا بر یک مالی را دارد، مانند لقطه و تقاص و خمس و زکات و .... اگر در جایی اذن مالک و شارع نبود، هرگاه شخصی ید بر مال دیگری پیدا کرد ضامن است. دلیل ضمان ید نیز گاهی حدیث علی الید است، گاهی قاعده‌ی اقدام است و ... ضمان نیز به چند صورت است، گاهی به قیمت واقعی ضمانت ایجاد می‌شود یا گاهی به قیمت معاملی ضمانت محقق می‌شود و ...

ارش ضمان نقصی است که تابع اصل است. یعنی اصل شی را باید دید که انسان چگونه ضامن است و نقصی که در اصل ایجاد می‌کند چگونه است. اگر اصل چیزی را به عنوان ضمان معاملی ضامن بود ، نقصی هم که ایجاد می‌شود به عنوان ضمان معاملی ضامن است. اگر اصل چیزی را به عنوان حقیقی ضامن بود، نقص آن را هم به صورت واقعی و حقیقی ضامن خواهیم بود. اگر هم اصل چیزی را ضامن نبودیم، نقص آن را نیز ضامن نیستیم.

در روایات اهل سنت، ارش به این معنا به کار نرفته است، اما در روایات شیعه ارش در باب دیه و اموال به تعابیر متفاوت به کار رفته است و نمی‌توان این روایات را بر معنای مشترک لفظی حمل نمود، باید بگوییم هر کسی نقص در جان و مال ایجاد کرد، اول باید دید آن مال و جان خودش به چه صورتی بوده و چگونه ضمان ایجاد شده است، و به همان صورت شخص ضامن ارش می‌شود.