درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: ماهیت عیب

کلام در باب معنای اصطلاحی عیب بود. و نظرات مذاهب اربعه‌ی اهل سنت در معنای عیب را بیان نمودیم.

تعریف اول: نظر مشهور در کتبی مانند شرح لمعه و شرایع و ... این گونه نقل شده که در تعریف عیب آورده‌اند: "کلُ ما زادَ أو نَقَصَ عن الخلقتِ الأصلیه" هر چیزی که زائد بر خلقت اصلی و یا ناقص از خلقت اصلی باشد. مانند این که عبد 4 انگشتی و یا عبد 6 انگشتی در هر صورتی عیب دارد.

اشکال: اما با توجه به این که بحث ما اختصاص به باب عیب ندارد و شامل ابواب دیگری نیز می‌شود (مانند باب زکات، نذر، قربانی، کفارات، نکاح و ....) باید عیب را به گونه‌ای تعریف نماییم که در همه‌ی موارد صدق نماید. مثلا اگر گوسفندی گوشش پاره باشد، چیزی از خلقت اصلی کم و زیاد ندارد، طبق قیمت اصلی و خلقت اصلی نیز مورد معامله قرار می‌گیرد، اما در باب قربانی، چنین گوسفندی، معیوب قلمداد می‌شود و مواردی از این قبیل مانند سبزی مانده که داخل در این تعریف نیست، اما قهراً معیوب محسوب می‌شود، یا عبد و امه‌ای که کبر سن دارند. یا مواردی که نقص از خلقت اصلی دارند، اما افزایش قیمت هم دارند، مانند عبدی که ختنه شده است.

تعریف دوم: برخی برای حل مشکل این تعریف، تعریف دیگری بیان نموده و آورده‌اند: عیب باید چیزی باشد که مقتضای خلقت اصلی نباشد، بلکه عارضی باشد، بعباره اخری هر چیزی یک صفت اصلی دارد و یک صفاتی که عارض آن شیء می‌شوند. مانند این که گندم و برنج و حبوبات، به صورتی که آفریده می‌شوند معیوب نیستند، اما گاهی ردیء (پست) هستند. هر چه صفت عارضی بود عیب هست، اما هر چه صفت اصلی بود عیب نیست، گرچه سبب نقص قیمت شی شود.

اشکال: لازمه‌ی این کلام این است که اگر قالی بافته شود و بخشی از آن معیوب بافته شده باشد، باید قائل شد این چنین مواردی صحیح است، زیرا چیزی عارض این موارد نشده، بلکه خلقت آن این طور بوده است.

تعریف سوم: برخی دیگر از فقها نیز برای حل مشکلات بالا، عیب را این گونه تعریف نموده‌اند: "کل ما اوجبَ نُقصان الثمن" هر چه موجب نقص ثمن شود.

اشکال: مواردی هست که نقص قیمت هست و عیب نیست، و برخی موارد نیز هست که عیب هست و نقص قیمت نیست. مثلا اگر گوسفندی گوشش پاره باشد، چیزی از خلقت اصلی کم و زیاد ندارد، طبق قیمت اصلی و خلقت اصلی نیز مورد معامله قرار می‌گیرد، اما در باب قربانی، چنین گوسفندی، معیوب قلمداد می‌شود.

شیخ انصاری در بحث اعانه‌ی بر اثم ملاکی را مطرح فرموده است، ایشان فرموده است اعانه‌ی بر اثم، احدالامرین است یا قصد اعانه داشته باشد، یا صدق عرفی داشته باشد، حتی اگر قصد نداشته باشد. شاید بتوان در بحث عیب این گونه بگوییم: عیب چیزی است که به صورت مانعه الخلو (یعنی یا این یا این یا این) یا غرض عقلائی فوت شود، یا نقص قیمت بیاورد، یا زادَ أو نَقَصَ عن الخلقتِ الأصلیه باشد.

غرض عقلائی را نیز این گونه تعریف می‌کنیم: گاهی غرض عقلائی از انجام عملی، عبادت است (غرض در زکات عبادت است، در قربانی هم عبادت است.) اگر شخصی قصد دارد گوسفند لاغری را برای زکات بدهد، غرض عقلایی او که عبادت است محقق می‌شود (و عیب نیست.) حال اگر شخصی قصد دارد گوسفند لاغری را برای قربانی اختصاص بدهد، غرض عقلایی او که عبادت است با این گوسفند صدق نمی‌کند، و غرض وی محقق نمی‌شود فلذا عیب است. طبق این تعریف هر دو صورتی که عیب هست و عیب نیست را شامل می‌شود و می‌توانیم ضابطه‌ای به دست بیاوریم.

تعریف عیب در کتب فقهی امامیه بسیار مشوش است، به صورت اختصار تعریف عیب در برخی ابواب را ذکر می‌نماییم؛

باب صـداق: "ما یَفوتُ به غرضاً صحیحاً"

باب رهــن: "ما یُنقِصُ القیمه" هر چه سبب نقص قیمت شود.

باب نکــاح: "ما یُخِلُ بالوطی" آن چیزی که در وطی اخلال ایجاد کند.

باب کفارات: "ما أضَرَّ بالعملِ إضراراً بَیِّناً" هر چیزی که سبب ضرر واضح به کار شود.

باب قربـانی: "ما یَنقُصُ اللحم" هر چیزی که سبب کم شدن گوشت قربانی شود مانند لاغر بودن.

باب اجــاره: "ما یؤثرُ فی المنفعتِ تاثیراً موجباً لتفاوت الأُجره" آن چه منفعتی را کم می‌کند به نحوی که تفاوت در مال الاجاره ایجاد کند.

این تعاریف مختلف در ابواب مختلف فقهی وارد شده است، و نمی‌توان این تعاریف را به معنای واحد برگرداند، و از طرفی شارع مقدس نیز نخواسته است در باب عیب، اصطلاح جدیدی وضع نماید. در روایات کلمه‌ی عیب زیاد به کار رفته است، در یک روایت نیز کلمه‌ی عوار به کار رفته است؛ از مجموع تمام این موارد می‌توان استنباط نمود که کلمه‌ی عیب، معنای شرعی ندارد و باید آن را ب معنای عرفی و لغوی ارجاع داد. فلذا هر چه که عرف آن را عیب بداند، عیب است، ولو این که با تعریف فقها سازگار نباشد.